Экономика

Андай проблемалардын эң орчуну, албетте, тышкы карыздарды кайтарып, убактысы келгенин төлөп берүү милдеттенмеси. Ушу тапта кыргыз өкмөтү Париж клубуна кирген өлкөлөргө кайтарып берчү 450 миллион доллар карыз акчаны кайтарышты кантип артка жылдырыштын, ыңгайы келсе кечтирип жиберүү проблемасына башын катырып отурган чагы.

- Биз жакырчылыкты азайтуу улуттук стратегиясын ишке ашыруу, ага ылайык алгачкы этаптагы комплекстүү өнүгүү боюнча отчетту шашпай, кылдат талкуулап чыгышыбыз керек. Айтып коёюн, биз эларалык донорлор үчүн даярдалган отчетту талкуулайбыз,- дейт президент Аскар Акаев.

Мамлекет башчы атайын жыйын чакырып, талкууга коюп аткан отчеттун негизинде Эларалык валюта кору Кыргызстандын кийинки үч жылдык ишине баа бермекчи. Иш жыйынтыгына карап тышкы карыздарды төлөө мөөнөтүн артка жылдыруу, айрымдарын кечип жиберүү маселесин чечмекчи.

Туруктуу экономикалык өнүгүү тышкы инвестициясыз тек ишке ашпас кыял экенин өкмөт дамамат айтып келет. Атүгүл сырттан инвестиция тартуу жагынан Кыргызстан кыйла өлкөлөрдөн алдыда экени мактаныч менен белгиленет. Чет өлкө инвестициясы мурунку советтик республикалардын ичинен Азербайжан менен Казакстанга абыдан көп тартылган. Кыргызстандын көрсөткүчү Молдова, Тажикстан, Грузия республикалары менен бирдей. Болгон айырма, Кыргызстанга тартылган инвестициянын 6% ашууну өкмөт кепилдиги менен алынгандыгы.

Ички дүң продуктунун реалдуу өсүшү 1997-жылы 10% бираз жетпей калса, кийинки үч жылдан бери ал 4% тегерегинде келатат. Экономикалык реформалардын алгачкы жылдарындагы көрсөткүчтөрдүн кыйла төмөндөп кетишинин себеп-жөнүн «Инвестициялык тегерек үстөл» бейөкмөт уюмунун жетекчиси Равкат Хасанов момундайча чечмелейт:

- Жакында мен Европа банкынын маалыматтары менен тааныштым. Анда 1996-жылга чейин Кыргызстанда экономикалык өсүш ыкчам жүргөнү белгилениптир. Анан өсүш жайлап калган. Бирок баарын калыс карап көрөлү. Мен өзүм да а кездеги өзгөрүштөргө катышып калдым. 1996-жылга чейин эмне кылдык? Баалардын коё берилиши. Сооданы либералдаштыруу. Аны жасаш үчүн чоң түйшүктүн кереги деле жок болчу. Улуттук акчанын киргизилиши кичине кыйынчылыкка кабылды. 1996-жылдан кийин кыйла убакытты алчу түйшүктүү иш башталды. Жердин жеке менчикке берилиши үчүн өкмөт катуу иштеди. Саясий каршылыктар болду, экономисттердин арасында деле бул маселе боюнча бир пикир жок.

Равкат Хасановдун ырасташынча, азыркы жүрүп аткан реформалар кыйла татаал. Ошондон ушу тапта экономикалык өнүгүш кыйла жайлап калды деш туура эмес.

Кыргызстандын каржы министрлигинин экономикалык прогноздоо бөлүмүнүн жетекчиси Любовь Тен базар экономикасынын ыкчам өнүгүшүнө маркетинг кызматынын жакшы өнүкпөгөндүгү себеп болууда деген пикирде:

- Жеке компаниялар, ишканалар базарды иликтөө кызматынын жолго коюлушуна кызыкдар. Эгер ал азыркыдай жаңыдан телчигип келаткан абалда болбосо ишканалар чыгарган товарлар кампаларда жайнап тирелип турмак эмес. Базар мамилеси шартында кампаларда чыгарылган буюм турбашы керек. Мындай чакта ишкананын айланта турган каражаты кыймылсыз туруп калат.

Адистердин айтымында, Кыргызстандын экономикалык өсүшүнүн дурус көрсөткүчү алтын өндүрүшүнө байланыштуу. Оголе көп жумушту талап кылган алтын казып алуу азайгандан кийин Кыргызстандын экономикалык өнүгүшү азыркы деңгээлинен кыйла төмөндөшү ыктымал.

Мыйзамга өзгөртүү киргизүү менен Энергетика боюнча агенттикти өз алдынча каржылоо максаты алдыга коюлган. Башкача айтканда, мамлекеттик бюджеттен акча алуу толук бойдон токтомок. Анын себебин вице-премьер-министр Уларбек Матеев мындай деп түшүндүрдү:

- Энергия тармагында сатылган продукциянын акчасынын 0,136 проценти агенттикке которулат. Агенттик бюджеттен каржыланбай калат. Натыйжада, агенттик энергетика тармагына жооптуу болуп, өзүн-өзү багып калат.

Вице-премьер-министрдин түшүндүрмөсү боюнча, мындай өзгөртүүдөн кийин мурда мамлекеттен жылына 3 миллион сом алып келген Энергетика боюнча агенттик 3 миллион 800 миң сомго ээ боло баштайт. Анын негизинде агенттиктин жоопкерчилиги артып, бюджетке жеңилдик болот.

Бирок депутаттар аны дароо четке кагып, мыйзам Конституцияга каршы келээрин билдиришти. Ал тууралуу Алишер Сабиров мындай деди:

- Мамлекеттик органдар бир гана мамлекеттин эсебинен каржыланышы керек. Болбосо биз жөнгө салуучу мекемени ачыктан-ачык коррупциялашкан мекемеге айландырып, башкаларга үлгү болчу коррупциянын чиймесин даярдап беребиз. Эгер буга жол берсек, мамлекеттик мекеменин бюджеттен тышкаркы белгисиз бир булактан жем жешине жол ачабыз.

Өкмөттүн бул мыйзамы энергетика тармагындагы көйгөй басаңдабай эле, бул тармактагы ишканалар алды-алдынан тал кармап, өз турмушун жакшыртууга жан далбастай баштагандай пикир жаратты. Ушундан улам депутат Ишенбай Кадырбеков абалга төмөнкүчө баа берди:

- Силердин негизги милдет –кардарлардын кызыкчылыгын сактоо. Ушул убакка чейин электр энергиясын бөлүштүрүү ишканалары менен аны колдонгон кардарлардын ортосунда келишимди түзүүнү теске сала алган жоксуңар. Канча жылдан бери типтүү жобону улам-улам алмаштырып келатасыңар. Колуңардан келбегенден кийин биз жазып берсек, ага каршы болдуңар. Деги, эл дегенди унутуп калыптырсыңар. Алардын кызыкчылыгын коргой турган жалгыз ушул Энергетика боюнча агенттик эле. Ушул башкы милдетиңерди аткарууга жарабай туруп айлыгыңарды көбөйтүүнүн булагын издөө менен алек болуп калыпсыңар, бул болбойт да! Бюджеттен берилген үч миллион сом жетпесе, төрт, беш миллион сом бөлүп берели. Бирок өз милдетиңерди аткарышыңар керек!

Палата депутаттары андан тышкары электр энергиясынын Орусия, Казакстанга арзан, ал эми кыргызстандыктарга кымбат сатылып жатканына да кайра кайрылышып, орто жерде өз чөнтөгү үчүн гана иштеген адамдарга шарт түзүп жатат деп өкмөткө кине коюшту. Ага жооп берген Уларбек Матеев баа электр энергиясын дүң сатуу менен чекене баада сатуунун айырмасынан келип чыгууда деп түшүндүрдү:

- Электр энергиясы Орусияга, Казактанга жана Өзбекстанга 500 киловольттогу электр линиясы менен экспортко кетет. 500 киловольттук линиядан кеткенде баасы 24 тыйындан ашпайт. Энергияны өз элибизге жеткириш үчүн электрди 220 киловольттук, андан кийин 110,35, анан 380 вольттук электр линиясына которобуз. Ага кеткен чыгымдардын баарын санасак, бир киловатт электр энергиясынын өздүк наркы 62 тыйындан да көп болуп кетет. Ушундан улам эл экспорттун эсебинен каржыланып жатат. Мына быйыл экспорттун көлөмү 2,2 миллиард киловатт болсо, анын 1 миллиарддан ашыгынын баасы элге субсидия катары кетет.

Анткен бул мыйзамдын сунушталышы депутаттар арасында өлкөнүн энергетика тармагындагы башкы көйгөй жоготуудан эмес, мындан эки жыл мурунку кайра түзүүнүн натуура болгондугунун белгиси деген ой жаратты. Ушундан улам депутаттардын көбү энергетика тармагын башкарууну бир колго кайра өткөрүү зарыл, өлкөнүн башкы байлыгы болгон энергетика тармагы жалпы элдин өнүгүүсү үчүн эмес, бир ууч гана адамдардын кызыкчылыгы үчүн иштеп жатат деген пикирде турушат. Ал тууралуу «Коммунисттер» фракциясынын өкүлү Орозбек Дүйшеев:

- Бир жетекчилик болбосо мындан жыйынтык чыкпайт экен. Демек, энергохолдингди кайра түзүп, энергетика тармагын координациялап туруучу бир орган болуш керек деп жатабыз. Биз жүргүзгөн реформанын такыр жарабай тургандыгын турмуш өзү далилдеп жатат,- деп билдирди.

Депутаттын айтымында, президент энергетика боюнча өзүнүн атайын өкүлүн дайындап, аны тармактагы кризисти жоюуга милдеттендирген менен, майнап чыккан жери жок. Буга анын катуу чараларды көрүүгө укуксуздугу өбөлгө түзүүдө:

- Себеби, анын колунда укугу жок. Маселен, анын ишканаларды текшерип, жаман иштеп жаткан кээ бир жетекчилерди кызматтан алуу укугу болсо натыйжа чыкмак.