Экономика

Өткөн жылы Кыргызстан жалпысынан 14 миллиард киловатт сааттын тегерегинде электр кубатын иштеп чыгып, анын 1 миллиард 700 миллион киловатт саат өлчөмүн экспорттогон. Быйыл 8-июндан тартып “Электр станциялар” акционердик коому Россияга энергия сатуу боюнча беш жылдык контрактты аткара баштады. Ага ылайык жыл сайын бул өлкөгө бир миллиард киловатт сааттан ашык электр энергиясы сатылат. Өткөн жылы Россияга сатылган энергиянын көлөмү 714 миллион киловатт саат болгон.

“Электр станциялар” акционердик коомунун төрагасынын орун басары Айдар Калиев электр энергиясы Россияга кандай баада сатылып жатканын айтуудан баш тартып, бирок буларга токтолду:

- Экпорттук тариф “Электр станциялар” акционердик коому тарткан чыгашаны толук жабат. Анын баасы электр кубатын жергиликтүү элге саткан бөлүштүргүч компанияларга биз саткан баадан жогору.

Бирок энергетиктердин жалпы эле тариф саясатын сынга алгандар да жок эмес. Маселен, Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаты Орозбек Дүйшеев мындай пикирин билдирди:

- Биз элге электр энергиясынын бир киловаттын 40-80 тыйындан - өз баасынан 3 эсе кымбат сатып жатабыз. Ал эми чет өлкөлөргө ар кандай баа менен сатылууда. Кытайга 3 центтен же 1сом 30 тыйындан, Өзбекстанга 3,5 центтен, бул 1 сом 40 тыйындан ашып барат. Ал эми Казакстанга бир центтен же 44 тыйындан сатып жатабыз. Россияга 26 тыйындан гана сатып атабыз. Өткөн жылы Россияга 714 миллион киловатт саат энергия саттык. Эгерде аларга да Кытайга саткан баада сатсак, анда орто эсеп менен 800 миллион сом алмакпыз. Андан төрт эсе арзан сатканыбыздан 200 миллион сом гана алдык.

“Электр станциялар” акционердик коомунун жетекчилеринин маалымдоосуна караганда, учурда Кытайдын Кыргызстан менен чектеш райондоруна электр энергиясы бир аз өлчөмдө сатылууда. Бул өлкөгө экспортко кеңири жол ачыш үчүн жогорку чыңалууда электр линияларын куруу зарыл. Ал эми Өзбекстанга энергияны экспортоо боюнча сүйлөшүүлөр жүрүп жатат.

«Абалы начар деп мурда маалымдалган Үчкоргон ГЭСинде кырдаал кандай?» деген суроого “Электр станциялар” акционердик коомунун төрагасынын биринчи орун басары Абдылда Исраилов мындай жооп берди:

- Үчкоргон ГЭСи Нарын дарыясында курулган эң биринчи ГЭС. Ал 1961-жылы ишке киргизилген. Акыркы үч-төрт жылдан бери бул ГЭСте оңдоо иштерин жүргүзүп жатабыз. Абалы жакшы. Биз Үчкоргон жана Атбашын ГЭСтерин реконструкциялоо-модернизациялоо программасын кабыл алганбыз. Бул иштерди жүргүзүүнүн техникалык-экономикалык негиздери түзүлүүдө.

Исраиловдун айтымында, Нарын дарыясындагы эң чоң ГЭС – Токтогул ГЭСин да модернизациялоо иштери башталууда.

10-июнда Тажикстандын борборунда Россиянын «РАО ЕЭС» компаниясынын башчысы Анатолий Чубайстын төрагалыгы астында КМШ мамлекеттеринин энергетиктеринин жыйыны башталат. Андагы негизги маселе КМШ аймагында электр энергетика базарын куруу, укуктук-нормативдик документтерди жакындаштыруу болот, деп белгиледи Айдар Калиев.

Маалымат жыйынында айтылганга караганда, учурда Камбарата-1 жана Камбарата-2 ГЭСтерин куруунун техникалык-экономикалык негиздерин Россия менен Кыргызстан бирге иштеп чыгууда. ГЭСтерди курууга катышууга Казакстан да кызыгууда. Мурда айтылган маалыматтар боюнча, бул эки ГЭСти курулушуна 1.5 миллиард доллардын тегерегинде инвестиция талап кылынат. Ал эми азыркы кезде Кыргызстан ГЭС курула турган жерге баруучу жолдорду салууда. Жалпысынан өлкө бул долбоорго 90 миллион сом каражатын жумшаган. Иш дале улантылууда.

Дүйнөлүк банктын көмөгү менен Кыргызстандын айыл чарба, саламаттык сактоосун реформалоо, макроэкономика, инфраструктура, каржы секторун жакшыртууга багытталган долбоорлор ишке ашырылууда. Карапайым калкы кедейликтен чыга албаган өлкөлөргө берилчү кредит акчалардын кыйласы Кыргызстандын энергетика системасын, башкаруу кызматын реформалоого, медициналык тейлөөнүн жаңы усулдарына өтүүгө, шаар каттамдарын жакшыртуу сындуу иштерге жумшалмакчы. Кыргызстандын банк системасын реформалоо, анын төлөө системасын жаңыртуу долбоорун ишке ашырууга Дүйнөлүк банк ушул жылдын 16-мартында 9 миллион доллар бөлүп берди.

Долбоорду ишке ашыруу тууралуу кыргыз өкмөтү менен Дүйнөлүк банктын бул жердеги өкүлчүлүгүнүн ортосундагы келишимге кол коюу аземи 9-июнда Бишкекте өттү. Кыргызстандын каржы министри Болот Абилдаевдин айтымында, банк системасын реформалоо долбоору 4 бөлүктөн турат.

- 9 миллиондун ичинен 7,2 милилон доллар банктын төлөө системасын жаңылоого бөлүнөт. Биринчиси, банктардын ортосундагы алыш-беришти карточка менен жүргүзүү. Экинчиси, клиринг палатасы аркылуу кете турган акчаларды гросс системасы деп коет, ошол системаны жакшыртууга жумшалат. Үчүнчүсү, бул долбоорду ишке ашыруу үчүн башкаруу керек го. Башкаруу системасына 100 миң доллардай акча кетет. Дагы бир чоң бөлүгү – Улуттук банктын башкы китебин жакшыртуу. Банк дебит-кредит балансын чыгарат. Үчүнчүсү, коммерциялык банктардын иштерин жакшыртуу үчүн 1,6 миллион доллар жумшалат. Төртүнчүсү, ушул долбоорду колдоо боюнча 100 миң доллар кетерин жогоруда айттым. Негизи долбоор 4 бөлүктөн турат, - деп айтты каржы министри Болот Абилдаев.

Анын ырасташынча, ушу тапта Дүйнөлүк банктын көмөгү менен ишке ашырылып аткан мамлекеттик башкаруу түзүмүн жаңылоого багытталган программаларга акча бөлүү маселесинде эч кандай проблема жок. Тек, структуралык жаңылануу максатын көздөгөн CSAC программасына арналган каражаттын үчүнчү траншын алуу үчүн Кыргызстан акционерлер тууралуу мыйзамга өзгөртүү киргизиши керек.

Дүйнөлүк банктын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн жетекчиси Крис Лавлейс CSAC программасына кирген энергетика тармагы толук менчиктештириле электигине басым жасады:

- Азырынча менчиктештирүү толук жүргүзүлө элек. Болгону «Кыргызэнерго» үч компанияга бөлүндү. Биринчиси электр энергиясын иштеп чыгуу, экинчиси – улуттук электр тармактары, үчүнчүсү – бөлүштүрүү компаниялары. Эгер бөлүштүрүү компаниясы концессияга берилгенде алардын иши кыйла үзүрлүү болмок, сырттан инвесторлор да арбын келмек. Ушундай болгондо компания чет элдик менеджер тарабынан башкарылып, мамлекеттин ээлигинде кала бермек.

Дүйнөлүк банктын Кыргызстандагы өкүлү электр энергиясын өндүрүү, улуттук электр тармактары компанияларын өкмөттүн өзү башкарганы оң деп эсептейт. Азырынча аларды жеке менчикке өткөрүү тууралуу сөз боло элек. Бул тармактын ишин мыкты коюп, өкмөт электр энергиясын сыртка сатуудан чоң пайда тапканга мүмкүнчүлүгү бар, деп билдирди Крис Лавлейс.

Болот Абилдаев Кыргызстандын тышкы карызы 1 миллиард 900 миллиондон ашканын маалым кылды. Бул өлкөнүн ички дүң продуктуна карата 97% түзөт, бирок да ал жыл санап азайып баратат. 2000-жылы ал 134% чейин чыккан, деп маалымдады министр.

Быйыл сентябрда кыргыз өкмөтү Эларалык валюта коруна жакырчылыкты азайтуу, туруктуу экономикалык өнүгүүнү камсыз кылууну камтыган 3 жылдык программанын аткарылышын айтып, Париж клубуна кирген өлкөлөргө карыздардын бир бөлүгүн кечип жиберүү, калганын артка жылдыруу өтүнүчүн билдирмекчи.

- Биз алардан Неаполь шартын сурасакпы деп жатабыз. Азыр Париж клубунун шарты өзгөрүлүүдө. Жакында кредит берүүчү өлкөлөр Виам шартын кабыл алышты. Ал боюнча сырткы карыздарды төлөттүрүп алуунун шарты финансылык айырмачылыкка байланыштырылат, - деп айтты Болот Абилдаев.

Ушу тапта кыргыз экономикасы «өйдө тартса - өгүз өлөр, ылдый кетсе араба сынар» кысталыш жагдайда туру. Акчанын баары тышкы карызды төлөөгө жумшалса, бюджет көзүн карап отургандардын социалдык проблемасы чыгат.