Борбор Азия

Белгисиз шарттарда тартылган видеолордо орто жаштагы аялдар менен эркектер камерага көзү ачыктык менен алектенерин ачык айтышса, айрым эркектер кардар аялдарга "асылганын" моюнга алышкан.

Жаза күчөтүлдү

Тажик бийлиги дубаны тумарга ороп, бүбү-бакшылык жана төлгөчүлүк менен алектенгендерге каршы күрөштү олуттуу түрдө колго алганы байкалууда.

Эгерде буга чейин бул аракеттери үчүн айыпталуучулар 2-3 миң сомониге (250-280$) чейин айыпка жыгылса, эми өлкөнүн Кылмыш-жаза кодексине күчүнө кирген өзгөртүүлөргө ылайык, көзү ачыктар менен төлгөчүлөргө 144 миң сомониге (13400$) чейин айып пул салынат же эки жыл эркинен ажыратылат.

Бирок камактагы айрым жарандардын туугандары "Азаттыктын" тажик кызматы - "Озоди" радиосуна билдиргендей, бийлик төлгөчү делгендердин баары эле мындай ишти аркалай бербейт. Алардын бири тууганы ата-бабаларына окшоп жалаң гана диний дуба окуганын, бул аракеттердин бүбү-бакшылыкка эч кандай тиешеси жок экенин билдирди.

Айрым юристтер мындай адамдарды камакка алуу жана алардын жүзүн сыналгыдан ачык көрсөтүү мыйзамга каршы келерин баса белгилешет.

Тажикстандык адвокат Шокиржон Хакимовдун айтымында, соттолбогон адамдардын видеосун көрсөтүү күнөөсүздүк презумпциясына каршы келет.

"Компетентсиздиктен, билим деңгээлинин төмөндүгүнөн же башка себептерден уламбы, кээ бир адамдар "бир эле жерден эки башка кабар" угуп, ушундай катачылыктарды кетиришет, бул жакшы эмес", - дейт Хакимов.

"Бул башкаларга сабак болот"

Мындай видеолорду тараткан Тажикстандын Ички иштер министрлиги алардын аракетинде эч кандай күнөө жок экенин белгилейт. Министрликтин кызматкерлеринин айтымында, "абактагыларды сыналгыдан көрсөтүү менен мыйзам бузулбайт, негизги максат - коомдогу абалды жакшыртуу".

"Мыйзамда тыюу салынган эмес. Кармалган адам жашы жете элек болсо, анда анын өзүнө болгон ишеними таптакыр жоголбошу үчүн, баланын коопсуздугу үчүн анын жүзүн көрсөтпөйбүз. Бирок бул эч кимдин кадыр-баркын кемсинтүү эмес. Бул алдын алуу, башкаларга сабак болот. Негизи мындай нерсе менен эч ким алектенбеш керек", - дейт ИИМдин кызматкери "Озоди" радиосуна курган маегинде.

Мамлекеттик телеканалда кармалгандардын суракта айткандары, алардын аты-жөнү жана үй даректери ачык көрсөтүлөт. Бирок кылмышка шектүүлөрдүн көрсөтмөлөрү кайда, кандай жагдайда тартылганы белгисиз, алар видеодо кылмышты мойнуна алып, жасаган иштерине өкүнүп жатканын айтышат.

Мыйзам эмне дейт?

Юрист Хуршед Курбоншоев кылмыштуулукту алдын алуу үчүн үгүт иштерин жүргүзүүгө мыйзам жол берет дейт.

"Бийликтин бул аракеттеринин баары коомдун кызыкчылыгын эске алуу менен жасалып жатат. Мындай учурларда алар сүрөткө тарта алышат. Көпчүлүк молдолор алдамчылыкка шек саналып кармалышат. Балким, аларды коомчулукту эскертүү үчүн видеого тартып жаткандыр. Бирок камеранын алдында кечирим суроо сыяктуу чаралар мыйзамда каралган эмес жана мындай адамдарга карата бардык жазалар, административдик укук бузуулардан башкасы, соттун чечими менен гана колдонулушу мүмкүн", - деп белгиледи тажик юрист.

Тажикстандагы эң маанилүү жана резонанстуу сот жараяндары жабык өтүп жаткан учурда бүбү-бакшылардын камакка алынып, сыналгыдан кечирим суратылышы коомчулукту тынчсыздандырбай койбойт.

Тажикстанда соттордун ишмердигинде адилеттик жок экени утуру-утуру айтылып келет, журналисттер менен жарандык активисттер үчүн сот процесстерине кирүү мүмкүнчүлүгү дээрлик жок.

Ал эми төлгөчүлүк жана көзү ачыктыкка тыюу салган берене Тажикстандын Кылмыш кодексине май айында кошулду. Мурда мындай ишмердик менен алектенгендер административдик жазага гана тартылчу.

Жаңы чараларга ылайык, административдик жоопкерчиликке тартылгандан кийин дагы көзү ачыктык кылып, төлгөчүлүк жана бүбү-бакшылык менен алектенсе, кылмыш жоопкерчилигине тартуу каралат. Быйыл апрелде Кыргызстанда да парламент депутаттары көзү ачык, бүбү-бакшыларды жарнамалоого тыюу салууну сунуштаган эле.

Тажикстандын Ички иштер министрлигинин маалыматы боюнча, 2023-жылдын 10 айында бүбү-бакшылык жана төлгөчүлүккө байланыштуу 103 административдик укук бузуу фактысы аныкталган. 2022-жылы мындай 136 учур катталган. Ошондой эле 2023-жылы коңшу өлкөдө "төлгөчүлөрдүн колдонмосу" делген 100дөй китеп конфискацияланган.

"Каада-салт жана ырым-жырымдарды иретке келтирүү жөнүндө" деп аталган мыйзамга өзгөртүү киргизүү сунушу тажик парламентинин жогорку палатасында 19-июнда колдоо таап, 21-июнда ага президент Эмомали Рахмон кол койгон.

Эми бийлик "маданиятка жат" деп эсептеген кийимге тыюу салат. Баш ийбегендерди жазалайт. Жаңы мыйзамга баш ийбеген жарандарга 7920 сомони ($733), ал эми кызмат адамдарына 39 600 сомони ($3668) айыппул салынат.

Тажик өкмөтү "маданиятка жат кийимди өлкөгө алып кирүүгө, сатууга, коомдук жайларда кийип жүрүүгө" тыюу салганын улуттук баалуулуктарды коргоо жана экстремизмди алдын алуу аракети деп негиздөөдө. Бирок айрым активисттер муну сатрга жана хижабга гана каршы багытталган демилге деп атап, бийликти жарандардын "жеке жашоосуна кийлигишүүдө" деп сындап жатышат.

Көзү ачыктарга каршы күрөш Борбор Азияда Тажикстандан башка Кыргызстанда да башталган. Өткөн айда кыргыз парламентинде көзү ачык, бүбү-бакшыларды мамлекеттик жана жеке телеканал, радио, көрнөк-жарнак аркылуу жарнамалоого тыюу салган мыйзам долбоору экинчи окуудан өткөн.

Демилгенин авторлору “жарнама тууралуу” мыйзамга мындай өзгөртүү киргизүү менен коомду шылуундардан коргоп калууга өбөлгө түзүлөрүн айтып жатышат.

Жин чыгарган өзбек бакшылар

Ал эми Өзбекстанда соңку кездери "жин кубалаган" табыптар социалдык тармактарда ишин жүргүзүп, аларга болгон суроо-талап өскөнү айтылып келет.

Былтыр Өзбекстандын Ташкент облусунда мындай дарылоо кейиштүү аяктаган. Аккурган районунда эки адам 42 жаштагы аялды "жин чыгаруу" учурунда өлтүрүп алышкан.

Аккурган райондук соту эки адамды Өзбекстандын Кылмыш-жаза кодексинин 168-беренеси (Алдамчылык) жана 102-беренеси (Этиятсыздыктан адам өлүмүнө алып келүү) боюнча кылмыш жасаган деп тапкан. Сот алардын бирин үч жылга, экинчисин эки жыл алты айга эркинен ажыраткан.

Маалыматка караганда, соттолгон эки адам "жин чыгаруу" ырымын бир жарым саат жасашкан. Алар аялды көкүрөккө, ичке, колу-бутуна балка, темир казык, чынжыр менен урушкан. Натыйжада аял алган жаракатынан улам каза болгон.

Өзбекстанда "жин чыгаруу" өлүм менен аяктаган учурлар буга чейин да катталган. "Куран менен айыктыруу" деген бул ырым мусулманчылыкта колдонулуп келет. Өзбекстанда "жин чыгаруу" ырымы кеңири жайылган.

Бир жолку жин чагырууга болжол менен 200 долларга чейин төлөнөт. Эмчи-домчулар ошондой эле социалдык тармактардагы баракчаларында онкология, диабет, вирустук гепатит жана аялдардын тукумсуздугу сыяктуу ооруларды "тез жана натыйжалуу дарылоону" убада кылышат.

Адистердин айтымында, Өзбекстанда сапаттуу медициналык кызматтын жоктугу адамдарды альтернативдүү, кээде күмөндүү ыкмалар менен дарыланууга түртөт. Натыйжада бейтаптар алдамчылардын жана башка кылмыштардын курмандыгы болуп калышат.

Буга чейин Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёев элдик медицинаны көзөмөлгө алууну буйруган. Президенттин 2018-жылдын 12-октябрдагы "Өзбекстанда элдик медицина чөйрөсүн тартипке келтирүү боюнча чаралар жөнүндө" жарлыгына ылайык, элдик медицина менен алектенүү үчүн жарандар атайын уруксат кагазын (лицензия) алышы керек.

"Сыйкыр жана оккультизм" боюнча магистратура

Ал тапта Британиядагы Эксетер университетинин Араб жана Ислам таануу институту "Сыйкыр жана оккультизм" боюнча магистратура программасына быйыл жаңы окуу жылынан тарта студенттерди кабыл алат. Алар дүйнө жүзүндөгү сыйкырдуу жана табияттан тышкаркы окуялардын тарыхын, анын коомго тийгизген таасирин изилдешет.

Программанын директору, доцент Эмили Селове ББСге берген маегинде соңку жылдары дүйнөдө эзотерика жана оккультизмге кызыгуу күчөгөнүн айткан.

"Бул магистрдик программа адамдарга Батыш рационализмдин жана илимдин жери, ал эми дүйнөнүн калган бөлүгү сыйкырдын жана ырым-жырымдардын жери деген божомолду кайрадан изилдөөгө мүмкүнчүлүк берет", - дейт Селове.

Эксетер университетиндеги "Сыйкыр жана оккультизм" боюнча магистр даражасын алуунун бир жылдык баасы 30 миң доллардын тегерегинде экени айтылууда.

Кыргыз элинин байыркы журттары жалаң гана Шибер менен чектелген эмес. Чыгыш Теңир-Тоонун бир ыптасында жайгашкан Манас дарыясы жана Манас көлү да байыркы кыргыздардын журттарынын бири болгон. Жакынкы жылдары географ илимпоз Саламат Аламанов КЭРдин ШУАРында жайгашкан ушул касиеттүү жерге саякат кылды. Тарыхый мейкиндигибиздин дагы бир бурчу тууралуу тарыхчынын блогу.

Боро-Хоро жана Эрин-Кабырга тоо кыркалары байыркы кыргыз тарыхында

Кыргыз элинин байыркы бабаларынын журттарынын бир өңүрү Чыгыш Теңир-Тоо (Тянь-Шань) тоо кыркаларынын чыгыш өңүрлөрүн түзүүчү Боро-Хоро жана Эрин-Кабырга тоо кыркалары жана анын тоолуу-жакалуу өрөөндөрү менен тыгыз байланыштуу.

Байыркы кытай тарыхчысы Бан Гу жазган “Хоу Хан шу” – “Эрте Хан сулалесинин тарыхы” эмгегинде кыргыздар б.з.ч. I кылымдын ортосунда убактылуу болсо да өз мамлекетинин эгемендигин калыбына келтиргени айтылат.

Бул доордо байыркы кыргыздардын мекени Чыгыш Теңир-Тоодогу Боро-Хоро тоо кыркасында, ошондой эле азыркы Манас дарыясынын аймагында жайгашкан.

Боро-Хоро тоо кыркаларынын түндүк тарабында Дзосотын Элисун (кыргызча Курман-Түңүт чөлү; уйгурча Гурбантүңгүт Қумлуқи; англисче Gurbantünggüt Desert) деген чөл жайгашкан. Ал эми байыркы теңир-тоолук кыргыздардын тобу тоо этектеп, бул чөлдөн түштүк-батышыраакта байырлаган.

Дагы караңыз

Көөнө кыргыз тарыхынын кең мейкиндиги

Бир аз жылдардан кийин Кытайга каршы эгемендик саясатын жүргүзгөн хун өкүмдары Тезек теңиркут (анын ысымын орус адабиятында “Чжичжи шаньюй” деп чечмелеп жазышууда) Чыгыш Теңир-Тоодогу кыргыз өлкөсүн кайрадан өзүнө каратып алган.

(Албетте, тарыхый жазма эстеликтерде каттала элек доорлордо протокыргыздар Ички жана Борбордук Азиядагы алда канча кеңири чөлкөмдөрдө көчүп-конуп жашагандыгын жоромол кыла алабыз. Байыркы кыргыздар “жалаң гана Энесайда жашаган” деген бүтүм, демек, “априори” алынган жана толук такталбаган тыянак болуп саналат. Кыргыздын тарыхы коңшулары – “ашина” түрк уруусу деле Чыгыш Теңир-Тоодон Алтайга жужандардын кысымы менен б.з. V кылымда гана сүрүлгөн эмеспи).

Дагы караңыз

Юлий Худяковдун жаркын элеси эсте

Айтмакчы, кийинки кездери “Чжичжи шаньюй” деген ысымды Кытайдагы түрк тилдүү окумуштуулар “Тезек теңиркут” деп чечмелеп окуй башташкандыгын бизге Үрүмчүдөгү белдүү фолклор таануучу, адабиятчы, этнограф жана котормочу, профессор Мамбеттурду Мамбетакун XXI кылымдын башында маалымдаган эле.

Дагы караңыз

Кытайлык данакер илимпозго колдоо керек

Биздин синологдорубуз дагы КЭРдеги түрк тилдүү адистредин терминологиялык табылгаларын астейдил иликтеп, өздөштүрүшү абзел.

Кыргыздарды жана башка чакан түрк өлкөлөрүн кайра багындырган соң, Тезек теңиркут (“Чжичжи шаньюй”) Боро-Хоро тоо кыркаларынан түндүк батышка Ала-Тоо өткөөлү аркылуу чечкиндүү жортуул жасап, Жети-Суу аймагы аркылуу Талас өрөөнүнө чейин басып киргендиги тарыхта маалым.

Тезек теңиркуттун Таласка багыт алган аскеринин курамында байыркы кыргыз жоокерлери да болгон деп түкшүмөлдөйбүз.

Тезек теңиркут өтө кыска убакыт ичинде жасаган жортуулун тээ алыскы Энесайдан (Түштүк Шиберден) эмес, береги эле Манас дарыясы да ичинде болгон чыгыш теңир-тоолук аймактан жасагандыгы – тарыхый чындыкка төп келет.

(Буюрса, орусиялык көрүнүктүү синолог Людмила Боровкова айымга арналган блогдо бул маселеге толугураак токтолмокчубуз).

Манас дарыясы – кыргыз илимпоз саякатчыларынын Мекеси болуп калмакчы

Кыргызстандык тарыхчылар жана башка илимпоздор XXI кылымдын башынан тартып гана Кытай Эл Республикасына кең-кесири илимий саякатка чыга башташты.

Ушул саптардын ээси, маселен, 2009–2015-жылдардын ичинде Чыгыш Теңир-Тоонун көптөгөн аймактарында, Тарим жана Турпан ойдуңдарында, Ак-Тоодо (Чыгыш Памирде), Иле дарыясынын өрөөнүндө, Күнөс аймагында, Талкы (Талқы, Гоцзы) ашуусу аркылуу салынган бийик көпүрө аркылуу Сайрам-Нор көлүндө, Жуңгар ойдуңунун айрым жерлеринде, Күңлүн тоо кыркасынын түндүк тарабында, Хотандагы Кең-Кыя кыргыз айылында, Артыш, Кашкар, Хотан, Үрүмчү, Турпан, Кулжа ж.б. шаарларында болуп кайтты.

Арийне, Манас, Кутубий шаарларына жана Манас дарыясына, ошондой эле Лобнорго азырынча бара алган жокпуз. Буюрса, ал жактарга да баруу ниетибиз кайта элек.

Чыгыш Теңир-Тоодогу бир катар тоолуу аймактар жөнүндө кытайлык жана европалык саякатчылардын далай чыгармаларын окуган элек.

Өзгөчө орусиялык саякатчы Григорий Ефимович Грумм-Гржимайло (1860–1936) Чыгыш Теңир-Тоодогу Боро-Хоро жана анын бучкагы болгон Эрин-Кабырга тоо кыркасы, ошондой эле Манас дарыясы жөнүндө элестүү баяндаган.

Дагы караңыз

Ала-Тоо өткөөлү – бул Алашанкоу жергесинин кыргызча аты

Айтмакчы, бийик чокусу 5500 метрге чейин жеткен Эрин-Кабырга тоо кыркасы кыргызча “эрин” жана “кабырга” сөздөрүнөн куралат. (Орус адабиятында бул тоо кыркасынын аталышын “Ирен-Хабырга”, “Ирян-харбут” жана “Ерен-Кабирга” деп ар кыл түрдө атай беришет).

Эрин-Кабырга тоо кыркасынан башат алган Манас дарыясы, ошондой эле Манас шаары, Манас ооданы жана дээрлик соолуп бара жаткан Манас көлү кыргыздын залкар эпосунда чагылдырылган хан жана колбашчы баатыр Манастын ысымын эске салса, андан ары Кутубий шаар аталышы дагы Манастын чоролорунун биринин ысымын эске салат.

Кыргыз география жана геология илимдерине зор салым кошкон заманбап оумуштууларыбыз – профессорлор Саламат Күлөмбек уулу Аламанов менен Кадырбек Сатыбалды уулу Сакиев XXI кылымдын экинчи ондугунда Кытайга байма-ба катташты.

Алардын ысымдарын атпай журт билет. Кыргыз Республикасынын УИАсынын М.М.Адышев атындагы Геология институтунун директору, геология-минералогия илимдеринин доктору, профессор Кадырбек Сакиев (1954–2020) аз жашаса да, мол эмгек калтырган геолог.

Ал эми Саламат Күлөмбек уулу Аламанов (1947-жылдын 17-ноябрында туулган) – Кыргызстандагы таанымал илимпоз, гидролог, картограф, география илимдеринин кандидаты, элчи, чек ара маселелери боюнча ири адис. Ал Кыргызстандын Улуттук илимдер академиясынын Геология институтунун география бөлүмүнүн жетекчиси жана Кыргызстан География Коомунун президенти кызматтарын аркалап келет.

Бул эки агайыбыз 2012-жылы 5-июлда Жуңгар ойдуңунан түштүк-батышка келип, Эрин-Кабырга тоо кыркасынын бир өңүрү болгон Май-Тоо тоолорундагы Манас дарыясынын башаттык бөлүгүн кезип чыгышкан.

Саламат агай Манас дарыясынын жээгине келип, өзгөчө толкунданышкандыгын, бул куттуу жайда туруп, Манас ата баштаган бабалардын арбактарын эскеришкендигин бизге саймедирлеп айтып берди.

Маркум Кадырбек агай ошол саякат маалында дароо эле Манас дарыясынын четиндеги таштарды терип, тоо тектерин кызыгуу менен иликтеп киргендигин сапардашы болгон Саламат агай күлүмсүрөп баяндады.

1965–1970-жылдары Орусиянын ордо шаарындагы Маскөө мамлекеттик университетинде (МГУ) окуп, “гидролог” адистигине ээ болгон агайыбыз азыркы экологиялык кырдаалга, мөңгүлөрдүн тездеп эрип жаткандыгына жана сууну айыл чарбасы үчүн жигердүү колдонуу жүрүмүнө байланыштуу Манас дарыясынын бүгүнкү акыбалын да сыпаттады.

Кыргызстандык жана кытайлык илимий мекемелер (анын ичинде Бишкек менен Үрүмчүдөгү илимий мекемелер дагы) тоо жана суу байлыктары жаатындагы биргелешкен иликтөөлөрдү үзгүлтүккө учуратпастан, ырааттуу улантып жатышкандыгын ал канааттана белгиледи.

Аманчылык болсо, бул географ жана геолог агаларыбыздын изи менен ала-тоолук тарыхчы, археолог, этнограф, тилчи, адабиятчы жана башка адистерибиз дагы Чыгыш Теңир-Тоого, анын ичинде Манас дарыясынын өрөөнүнө байма-бай каттап калгысы бардыр.

Үстүбүздөгү айда (кулжа, б.а. июнда) Кыргызстандын Президентинин кеңсесине караштуу “Мурас” фондунун жетекчилиги Бээжиндеги чыгыш таануучу кесиптештер менен кыргыздар жаатындагы кытай булактарын иликтөө, аларды ханзу жана манжур тилдеринен кыргызчага которуу боюнча илимий кызматташтыкты мындан аркы беш жылга улантуу тууралуу келишимге кол койду.

Дагы караңыз

"Кытайлар тарыхты бурмаласаңар архивге жол жабылат дешти"

Келээрки айда (теке, б.а. июлда) Бээжинден синологдор келмекчи. Кытайлык археологдор да ушул тапта бишкектик кесиптештери менен тыгыз кызматташууда.

Бул эки тараптуу пайдалуу кызматташтык кыргыз таануунун болочогу үчүн өзгөчө маанилүү.

Ошондуктан Кытайдагы “Манас дарыясы – кыргыз илимпоз саякатчыларынын Мекеси болуп калса экен” деген шарттуу түрдө айтылган тилегимди бул блогго кыстара кетким келет.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.