Экономика

Дал ушул сыяктуу көрүнүштөр Арал деңизин кургакчылыкка алып келгени маалым. Климат алмашканынан улам Памирден Амур дарыяга куйган мөңгүлөрдүн көлөмү да кыскарышы ыктымал.

Борбор Азияда суу маселеси курч бойдон кала берүүдө. Сууга бай Кыргызстан менен Тажикстандын кошумча ГЭСтерди куруу пландарына Түркмөнстан жана Өзбекстан каршылык көрсөтүп келүүдө. Түркмөнстандын батышында Каспий деңизи бар жана өлкөдөгү Капетдаг тоо кыркаларында Тянь-Шань жана Памирдегидей дарыяларга куйган мөңгүлөр жок. Чөлдүү Түркмөнстандан Амур дарыядан тышкары, Мургаб жана Тежен дарыялары агып өтөт.

Дал ушул суу тартыштыгынан улам түркмөн дыйкандары өздөрүнүн өкмөт тарабынан бекитилген пландарын аткарууга жетишпей жаткандарын айтып даттанышкан.

Алардын бири - Ахал областындагы жерди ижарага алып иштеткен дыйкан "Азаттыктын" түркмөн кызматына буларды айтты:

- Биз суу жоктугуна арызданып, жергиликтүү айыл чарба башкармалыгына барсак, “силерге окшоп келгендер көп. Суу жок. Башкалар мындай кырдаалдан кандай чыкса, силер да ошондой кылгыла. Суу жок!” - деп кыйкырып жооп кайтарышты.

“Мен төрт гектар жерди ижарага алгам. Бүт керектүү талаа жумуштарын жасадым. Бирок март айынан бери суу жокко эсе", - дейт ал. "Эки жерге пахта эккем. Марттан бери эки эле жолу суу берилди. Жакында үчүнчү жолу суу келди. Мен эккен пахта үч жолу эле сугарылды”.

Бул жагдай борбор калаа Ашхабадга жакын жайгашкан Ахал областында гана эмес, Түркмөнстандын башка аймактарында да бар. Өлкөнүн чыгышындагы Мары областындагы Байрамалы шаарына жакын жердеги бир дыйкан да чыгым тартканын “Азаттыктын” түркмөн кызматына айтып берген.

Марылык дыйкан жерди ижарага алганы аз келгенсип, жер семирткич үчүн да итапкан акча короткон. Бирок суунун тартыштыгынан улам, пахта соолуп, түшүм берген эмес. Дыйкандын айтымында, суу болгону менен анын көлөмү пахта өстүрүүгө жетишсиз. "Бул курч маселени өкмөт билгени менен планды өкүмзордукка салып эле таңуулап коёт. Мындай көрүнүш Лебап областында да учурайт.

Ал эми жергиликтүү бийликтер суунун тартыштыгын жөнгө сала албайт. Ал тургай жоопкерчилиги жокко эсе, - деп айтты Гөзел Орозов.

Түркмөнстандын Борбордук банкынын мурдагы жетекчиси, учурда чет жакта бозгунда жүргөн Орозов жергиликтүү бийлик бул маселени чечүүдө алсыз экенин билдирди:

- Эч кандай каржылык же экономикалык мүмкүнчүлүктөрү жок. Эч кандай жоопкерчилик системасы да жок. Бирөөгө айып такканга же бирөөнү күнөөлөгөндө гана жергиликтүү бийлик бар экенин эстешет. Жергиликтүү администрациялардын эч кандай бийлиги жок, маселелерди чечүүгө да таасири жок. Анан борбордук бийлик аларды шерменде кылып иштен кууп чыгат да, башканы отургузуп коёт.

Андан тышкары, Түркмөнстанда да мажбурлап пахта тердирүү жок эмес. Бирок ал Өзбекстандагыдай дүйнөлүк коомчулуктун көңүлүн бурган жок.

Украин бийликтери ырастай элек бул кабар Кытай маалымат каражаттарында жарыяланды. Бирок айрым украин эксперттери жогорудагыдай келишим түзүлгөн шартта да, анын ишке жарамдуулугунан күмөн санашууда.

Кытайдын маалымат каражаттарындагы кабарларга ишенсек, Шинжаң өндүрүш жана курулуш корпорациясы Украинанын мамлекеттик КСЖ агро компаниясы менен жетишилген келишимге ылайык, өлкө чыгышындагы Днепропетровск облусунан 100 миң гектар айдоо аянтын ижарага алат.

Ижарага алынуучу жердин көлөмү бара-бара 3 миллион гектарга чейин чыгып, бул үчүн Кытай 2,6 миллиард доллар ижара акысын төлөйт. Кытай басма сөзү белгилегендей, ижарага алынуучу жер негизинен чочко багуу жана дан эгиндерин өстүрүү үчүн пайдаланылат.

Украинада чыгуучу “Киев пост” басылмасы Кытай менен макулдашууну өлкөнүн айыл чарба секторунда "мурда болуп көрбөгөн чет элдик инвестиция” деп атаган.

Расмий Киев жана Бээжин ырастай элек бул маалымат эгер чын чыкса, Кытайдын чет өлкөдөн жерди ижарага же фермаларды сатып алуу боюнча түзгөн келишимдеринин эң масштабдуусу болот. Бирок украин эксперттери өлкөдө 3 миллион гектар жерди бүгүн же эртең Кытайга ижарага берип койгудай шарт - жагдай жоктугун айтышууда.

Айыл чарбасы боюнча эксперт Алекс Лисситса “Азаттык” менен маегинде:

- Украинада иштетилбей калган 3 миллион гектар жерди табуу кыйла эле татаал иш. Маселен, мен бүгүн нормалдуу климаттык шартта 3 миллион гектар жерди таап, аны чет элдик өнөктөштөргө, анын ичинде кытайлыктарга бергидей өбөлгөлөрдү көрбөй турам.

Алекс Лисситса кошумчалагандай, азыр Украинанын айдоо аянттарынын жалпы көлөмү 32 миллион гектарга барабар жана учурда айыл чарба жерлерин сатууга же сатып алууга мораторий киргизилген.

Украиналык дагы бир айыл чарба эксперти Мария Колесниктин айтымында, өлкөдө орточо агрардык холдингдин карамагында 100 миң, ал эми ирилеринде 250 миң гектардын тегерегинде жер болот. Андыктан кытайлык инвесторлор ошол жеке менчиктеги холдингдердин бирин сатып алышы же алардын үлүшүнө кириши мүмкүн.

Анткен менен эксперт Мария Колесник белгилегендей, 3 миллион гектар жерди бүкүлү бойдон ижарага алуу машакаттуу иш:

- Мамлекет мынчалык көлөмдөгү жерди бир колго алып, аны жөн эле Кытайга ижарага берип салууну каалайбы? Бул азырынча жообу жок маселе. Бизде мамлекеттик дан корпорациясы бар. Ал Кытайга жерин ижарага бергенден көрү, продукциясын көбүрөөк экспорттоого кызыкдар. Бир нерсе айтыш үчүн биз келишимдер кандай шарттарда жана ким-кимдин ортосунда түзүлгөнүн көрүшүбүз керек.

Кытайдын Украинада дан өстүрөт деген Шинжаң өндүрүш жана курулуш корпорациясы 1950 –жылдары Шинжаң - уйгур автоном облусунун аймагында, ал кездеги СССРден коргонуу үчүн айдоо аянттарын да карамагына алып, жарым-жартылай аскерий мекеме катары уюшулган. Ал ушул айдын башында эле Украинанын Крым автоном облусу менен инфраструктурага инвестиция жасоо, жолдорду, көпүрөлөрдү куруу боюнча меморандум түзгөн болчу.

​Киев менен Бээжин украин дыйкандары өстүргөн соя буурчагын, арпа жана буудайды Кытайга экспорттоосун караган келишим түзүүнү мерчемдеп жатканын украин маалымат каражаттары да жазышкан.

Дүйнө калкынын бештен бир бөлүгүн, бирок айдоо аянттарынын тогуз пайызына гана ээлик кылган Кытай айыл чарба жерлерин четтен ижарага алып иштеткенинин мисалдары бар. Бээжин айыл чарбасына эң ири инвестицияны көбүнесе Түштүк Америка өлкөлөрүнө жасаган. Маселен Кытай компаниялары Аргентинадан буурчак, дан, пахта өстүрүү үчүн 234 миң гектар жерди ижарага алышкан жана бул үчүн жылына 1,2 миллиард доллар төлөшөт.

Кытай компаниялары ошондой эле Бразилиядагы соя плантациялары үчүн жылына 375 миллион доллар сарптоого макул болушкан. Ал эми коңшу Борбор Азияда Тажикстандын Хатлон облусунан кытай дыйкандары 500 гектар жерди ижарага алышкан.

Бирок айрым мамлекеттерде Кытайдын айыл чарбасына өз аймагынан тыш жерлерде да аралашуусу камтамачылыктарды жаратууда. Алсак Австралияда быйыл айрым саясатчылар чет элдиктердин айдоо жерлерди сатып алышын кылдат иликтөө демилгеси менен чыкты.

Кытай инвесторлору Австралиянын пахта өндүрүү боюнча эң чоң компаниясын былтыр сатып алышкан.