Кыргызстан глобалдык ири финансы рыноктору менен тыгыз байланышта болбогону менен, дүйнөлүк базарлардагы акыркы окуялар өлкөдөгү экономикалык кырдаалга таасир тийгизбей койбойт.
“Кыргызалтын” ачык акционердик коому "Центерра Голд" компаниясынын 32.75% акциясынын ээси катары “Кумтөр” ишканасынын 50% сатып алууга мүмкүнчүлүгү болот деген кеңешчилердин сунушу туура көрүлүп, биргелешкен ишкана түзүү жөнүндөгү сунуш Жогорку Кеңешке киргизилди. Анда пайыздар теңме-тең болмокчу.
Ошол тапта Кыргызстандын казынасына эң чоң салык төлөгөн Кумтөр кенин иштеткен “Центерра Голддун” баалуу үлүш кагаздарынын наркы акыркы апта ичи 18.26% ылдыйлаган. Торонто фондулук биржасындагы бир акциянын баасы 6 канада доллары 47 центтен жети күн ичинде 5 доллар 37 центке арзандаган. Сом менен бир акциянын баасы 253 сом 63 тыйын.
Куну качпаган сары алтынга баа өзгөрүүсүз калууда. Быйыл алтындын эң жогорку баасы 1430 долларга жеткен. Акыркы жума ичи алтындын жүз унциясы бир АКШ долларына гана өсүп, 1411 долларды түздү. Түстүү металлдар, рыноктогу туруксуздукка туруштук бере ала турган коопсуз инвестиция болуп эсептелет. Жүз унция – 2835 граммга барабар.
Акыркы үч айдан бери алтындын арзандаганы Кыргызстандагы зергер базарында да байкалды. Бир жума ичинде дүйнөдө алтын бир доллар гана өскөнү менен, Оштогу зергер базарындагы алтын сатуучу Мыскал айым кыска мөөнөттүү кымбаттоо жергиликтүү алтын бааларына таасир тийгизбегенин айтты.
- Тескерисинче арзандагандай болуп жатат го. Дүйнөлүк биржада алтын түштү. Эч кымбаттаган жок. Бирок алтын дүйнөлүк биржада түштү деп эсептейм. Бир граммды 1600 сомдон 1700 сомго чейин сатам. Бизде кымбаттоо байкалган жок. Эч кандай байкалган жок.
Ал эми чийки мунай өткөн жумага салыштырмалуу эки АКШ долларына арзандап, бир баррель мунай 106 доллар 10 центти түздү. Бир баррель 117 литрге барабар.
Валюталар базарында, же форекс рыногунда, АКШ доллары жана кытай юаны кыргыз сомуна карата наркы бир аз түшүп, калган валюталар кымбаттаган. Форекс базарындагы көрсөткүчтөргө ылайык, бир америка доллары бир сомго жакын (98 тыйын) арзандап, 48 сом 92 тыйынды түздү. Коңшу Кытайдын акча бирдиги бир тыйынга түшүп, 7 сом 95 тыйын болду.
Эң чоң өсүш сом – фунт катнашында кала берүүдө. Дүйнөлүк форекс базарларында, “Оанда” корпорациясы маалымдагандай, акыркы жума ичинде Британия фунту дагы 1 сом 4 тыйынга кымбаттап, 77 сом 97 тыйынды түздү. Евронун сомго болгон курсу 53 тыйынга көтөрүлүп, 65 сом 35 тыйын, ал эми Кыргызстандын эң ири соода өнөктөшү саналган Швейцариянын валютасы 78 тыйынга өсүп, бир франк – 52 сом 86 тыйынды түздү. Кошумчалай кетели, бул дүйнөлүк форекс базарындагы өзгөрүштөр, Кыргызстандагы акча алмашуу курсуна таасири аз.
Форекс демекчи, дүйнөлүк валюта базарынын көлөмү акыркы үч жылда үчтөн бирге өсүп 5.3 трлн. АКШ долларынан ашты. Бул тууралуу Швейцариянын Базель шаарында жайгашкан Эл аралык эсептер банкы (BIS) маалымдады. Анын кабарында орто жана чакан банктар валюта базарынын соода көлөмүнүн 53%, ири жана инвестициялык банктар менен өкмөттүк структуралар 39% жана калган 9% каржылык эмес уюмдар ээлейт.
Валюта сатуу көлөмдөрү боюнча жети өлкө алдыңкы саптарда турат. Алар: Британия, АКШ, Сингапур, Жапония, Гонконг. Швейцария жана Франция. Ал эми валюталардын өзүнөн эң көп талап кылынган – АКШ доллары 15 жылдан бери биринчи орундан түшпөй келатат. Дүйнөдөгү валюта боюнча операциялардын 87% доллар менен жүргүзүлгөн. Экинчи орунда 33.4% менен евро турат. Жапон иенасы үчүнчү орунда (23%).
Ал эми кийинки баскычтарда – британ фунту (11.8%), австралия доллары (8.6%), швейцария франкы (5.2%), канада доллары (4.6%), мексика песосу (2.5%), кытай юаны (2.2%) жана жаңы зеланд доллары (2%). Орус рубли болгону 12-орунга илинген. Баса белгилей кетчү нерсе Кытайдын улуттук валютасы биринчи ондукка алгачкы ирет илинди. Үч жыл мурда ал бир пайызга жетпеген үлүш менен 17-орунда болчу. Кытайдын дүйнө экономикасында ойногон ролу жогорулаган сайын, юанды жүгүртүү көлөмдөрү да чоңоюп баратат.
Кыргызстандын коңшусу Кытай Европага жүктөрдү Түндүк муз океаны аркылуу ташый баштады. Арктика аркылуу жүк ташуу жолду үч эсеге кыскартып, жол чыгымдарын жана аны менен бирге товарлардын баасын арзандатышы ыктымал деп божомолдонууда. Буга чейин кытай кемелери Индия мухити, Кызыл деңизи, Суэц каналы жана Жер ортолук деңизи аркылуу 48 күндө Европага жетчү.
Бирок Түндүк муз океаны аркылуу муз жукарган учур июлдан ноябрдын аягына чейин эле жүк ташыса болот деп белгиледи Орусиянын Түндүк деңиз жолдору башкармалыгы. Атай кетчү нерсе, дүйнөдө товарлардын 15 пайызы суу аркылуу ташылат.
Дүйнөлүк соода уюму билдиргендей, Кытайга жер жүзүндөгү товарлардын экспорттоо үлүшүнүн 11% жана импорттоонун 10% таандык.
Глобалдык базарлардан Кыргызстанга келсек, Бишкектеги Кыргыз фондулук биржасында баалуу үлүш жана баалуу карыз кагаздары жүгүртүлөт. Биржанын сайтына ылайык, соңку аптада сооданын көлөмү 53.34% түшүп, 60 млн. 244 миң сомду түздү. Акыркы жети күн ичинде “Шоро” компаниясынын облигациялары эң көп сатылган баалуу кагаз болуп, 4 млн. 146 миң сомго барабар болду. Ал эми 16-сентябрда сатыкка коюлган Кыргыз инвестиция-кредит банкынын облигациялары 1 млн. 650 миң сомго соодаланды.
Саясий күрөштүн күчөшүнө Кумтөр кени боюнча жаңы келишим себеп болууда. (Сүрөттө: оппозициянын Кумтөр алтын кенине байланышкан жаздагы митинги, 24-апрель, 2013.)
Апта: саясатта күрөш күчөдү
Узап бараткан жумада cаясий күчтөрдүн ортосундагы күрөш ачык мүнөзгө өтө баштады.
Апта ичинде Кумтөр боюнча жаңы келишим да кызуу талкууга түштү.
Кумтөр келишимине "Ата Мекен" каршы
Кумтөр боюнча сүйлөшүүнүн жыйынтыгын өкмөт Жогорку Кеңештин кароосуна койду. Парламенттеги фракциялар жаңы келишимдин шарттары менен тааныша баштады. Адегенде КСДП фракциясы карап, бирок бир жактуу баасын берген жок. Маселени коалициялык көпчүлүктүн кароосуна алып чыгууну сунуштады. Көпчүлүк коалиция болсо маселени кароону 24-сентябрга белгиледи.
Бирок Башкаруучу коалициянын дагы бир белдүү мүчөсү - “Ата Мекен” фракциясы 20-сентябрдагы жыйынында келишимди карап, терс баасын берди. “Ата Мекендин” лидери Өмүрбек Текебаевжаңы келишимде Кумтөр боюнча түзүлө турган биргелешкен ишканада үлүштөр 50 пайыздан бөлүнүшүн сынга алып, Кыргызстандын үлүшү кеминде 67% болуш керектигин билдирип чыкты.
Депутат Ташболот Балтабаев фракциянын мындай позициясы тууралуу буларды билдирди:
- Денонсация болобу, башка болобу мурунку келишимдер жарабайт деп атабыз. 2003-жылдан баштап, 2009-жылга чейинки келишимдер жарабайт деп жатабыз. Баарын акыйкат карап, баарын далилдеп, жаңы келишим менен өзүбүздүн кызыкчылыкты коргоп калышыбыз керек деп атабыз.
Белгилеп кете турган нерсе, өкмөт “Центерра голд инк” менен сүйлөшүүлөрдү баштаар алдында “Ата Мекен” фракциясы 2009-жылкы келишимди жокко чыгаруу боюнча мыйзам долбоорун даярдаган. Бирок өкмөткө сүйлөшүүгө мүмкүнчүлүк берүү максатында ал долбоорду артка кайтарып алган. Эми “Ата Мекен” фракциясы өкмөт жетишкен келишимге каршы чыгып, катып койгон мыйзамын парламенттин күн тартибине алып чыкчудай.
“Ата Мекен” фракциясынын бул позициясы борбордук бийликтин позициясына карама-каршы келет. Белгилүү болгондой өкмөт жетишкен жаңы келишимди президент Алмазбек Атамбаев да колдоп, 50% үлүшкө жетишүүнү тарыхый адилеттүүлүктү калыбына келтирүү катары баалаган.
“Ата Мекендин” каршылыгы өкмөт жана президент жактаган келишимдин парламентте колдоо табарына күмөндү күчөттү. Анын үстүнө КСДП, “Республика” фракциялары келишимге бир жактуу баа бере албай тайсалдашууда.
Жаңы келишимдин мазмунуна келе турган болсок, ал боюнча Кумтөр боюнча кыргыз өкмөтү менен “Центерра голд инк” биргелешкен ишкана түзүш керек. Ал ишканада үлүштөр 50 пайыздан бөлүнөт. Ишканада Директорлор кеңешинин төрагалыгы Кыргызстанга берилсе, кенди иштетүү “Центеррага” берилет.
Мындай жол менен Кыргызстан 1993-жылы канадалыктар менен ишти баштаган. Бирок Директорлор кеңешинде отурган Кыргызстандын өкүлдөрү “Кумтөр оперейтинг компанинин” ишине кийлигише албай, натыйжада Кумтөрдө алтын комбинатын куруу үчүн чыгашалар эбегейсиз өсүп кеткен. Маселен, долбоордо комбинатты куруу үчүн 256 млн. доллар каралса, иш жүзүндө 470 млн. доллар сарпталган. Натыйжада ишкананын кирешеси кыскарып, Кыргызстан жоготууга учураган. Анткени келишимде тараптар пайданы бөлүшөт деп макулдашкан.
Мына ушул катачылык жаңы келишимде оператордук иштин “Центеррага” берилиши менен кайталанган жокпу деген суроого “Кыргызалтындын” жетекчисинин орун басары, “Центерранын” директорлор кеңешинин Кыргызстан тарабынан мүчөсү Кылычбек Шакиров мындай жооп берди:
- Азыр 2013-жыл. Ошондон бери 20 жыл өттү. 20 жылда адамдар өзгөрүлдү. Кыргызстан өзгөрдү. Башка болуп калды. Элибиз да башка. Азыр бизде парламенттик республика.
Өкмөттүн жаны келишимин системалык эмес оппозиция да кескин сынга алып чыкты. Алар кен толугу менен Кыргызстанга кайтарылыш керек деген позицияда болууда. Оппозициялык “Эл үнү” кыймылынын лидери Азимбек Бекназаров Жантөрө Сатыбалдиевдин өкмөтү жеткишкен келишим боюнча 2009-жылкы келишим, мыйзам эч өзгөртүлбөгөндүктөн, баары мурункудай абалда кала берет деп эсептейт.
Саясатта "күз күрөш"
Кумтөр маселеси парламенттин күн тартибине кайрадан коюлушуна жараша саясий күрөш да күч алууда. Оппозициянын бир бөлүгү Кумтөрдү саясий күрөштө ыңгайына жараша пайдаланууну көздөсө, экинчи бөлүгү бийлик системасында түзүлгөн абалды бутага алууда.
Суваналиевдин жакын пикирлеши Бегалы Наргозуев кыймылдын талаптары тууралуу буларды билдирди:
- 2010-жылы кабыл алынган Конституциянын иштешин, парламенттин узурпацияланып жаткан ыйгарым укутары кайтарып берилишин талап кылабыз. Булар аткарылбаса каршылык акциялары аркылуу чара көрөбүз. Элдин ишениминдеги өкмөттүн түзүлүшүн талап кылабыз. Партиялардан эмес кесипкөй өкүлдөрдөн турган, партияларга баш ийбеген, партияларга баарын бөлүштүрүп бербей турган өкмөт түзүш керек болот.
Өмүрбек Суваналиевдин айтымында, эгерде бийлик алардын талаптарын аткарбаса, нааразылык акциялары уюштуруларын билдирди. Албетте, бийлик узурпация жөнүндөгү айыптоону четке кагууда. КСДП фракциясынын лидери Чыныбай Турсунбеков алар “Ата Мекен” жана “Ар-намыс” фракциялары башкаруучу коалицияда экенин эске салган.
Оппозициянын экинчи канаты болуп, дагы бир кыймыл түзүлүү алдында экенин Аликбек Жекшенкулов, Кубанычбек Кадыров, Садыр Жапаров буга чейин кабарлаган. Андай сүйлөшүүлөр жүрүп, ага парламенттин айрым мүчөлөрү да кошуларын эркин депутат Равшан Жээнбеков да билдирген. Бул топтогу саясатчылар да президент бийликти ээлеп алганын сындап, бирок Кумтөр маселесине өзгөчө маани беришүүдө.
Бирок да саясий күрөштүн негизги майданы президент Алмазбек Атамбаев менен “Ата Мекен” фракциясынын лидери Өмүрбек Текебаевдин ортосунда өтчүдөй. Ыңкылапчыл эки өнөктүн карама-каршылыктары айгине болуп калды. Жакын арада тараптардын күрөшү айыгышкан кармашка өтөбү, же акыркы чектерде эки лидер мунаса табабы деген суроо турат.
“Ата Мекен” партиясын өзгөчө талап-тоноочулукка байланыштуу иш күйбөгөн жерин күл кылып келет. Партия лидери Өмүрбек Текебаев талап-тоноочулукту четке кагып, бул ишти иликтөөгө бийлик басым жатканын сынга алды. Анын айтымында, Башкы прокуратура талап-тоноочулукту иликтөөгө он төрт адам бөлүп, ал эми Кумтөрдөгү коррупцияны, алтын уурдоолорду иликтөөгө жети адам бөлгөн:
- Мына ушундай жалган жалаа менен далилдерди жасайбыз деп, 14 адам аракеттенип жатат. Анан алтынды изилдегенге эмне үчүн 7 адам бөлүнөт. Мына ушунун артында тургандарга эмне маанилүү? Райкан Төлөгөновдун баласы аркылуу Райканды, Райкан аркылуу “Ата Мекен” партиясынын аброюн кетирүү маанилүүбү, же болбосо жүздөгөн тонна уурдалган алтыныбызды кайтарып, кыргыз элинин келечеги, жыргалчылыгы үчүн жумшаган артыкпы?
Албетте, “Ата Мекен” кылмыш дүйнөсүнүн аталыгы Азиз Батукаевди бошотуудагы бийликтин жүзүн ачып, анын аброюна олуттуу зыян келтирди. Мына ошого жараша бийликтен сокку алууда.
Экономикадагы эки кыймылдаткыч күч
Кыргызстан экономикасы быйылкы жылдын сегиз айында олуттуу өсүштөргө ээ боло алган жок. Улуттук статистикалык комитет жана өкмөт айтып жаткан 8% өсүш өткөн жылдагы төмөндөөнүн кенемтесин араң толтурат. Ал эмес кээ бир тармактардагы өткөн жылдагы кескин төмөндөөлөр калыбына келе элек. Маселен, 2012-жылы өнөр жайы 32% төмөндөгөн. Быйылкы жылы болсо бул тармак 16 пайыздан ашуун өсүш берген. Демек, өткөн жылкы төмөндөөнүн жарымы гана калыбына келген.
Бирок да айрым тармактар өткөн жылы өсүш берген. Алар быйылкы жылы мына ошол көрсөткүчтөрүн бекемдеп жатышат. Маселен, өткөн жылы төмөндөөгө жол бербеген айыл чарбасы быйыл 4.3% өсүш берген. Бул дан эгиндерин өткөн жылга салыштырмалуу көп жыйналышы менен да тастыкталып турат. Курулуш, тейлөө, соода тармактары да өсүү темпин күчөтүшкөн.
Бирок да Кыргызстан чоң үмүт арткан текстиль жана тигүү тармагы аксаган бойдон калууда. Бул өз кезегинде өлкөнүн тышкы соода балансына да терс таасирин тийгизүүдө. Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, быйылкы жылдын сегиз айында текстиль жана тигүү товарларын сыртка сатуу 1.6 эсеге кыскарып, жалпы экспорттун азайышына салымын кошкон.
Тышкы соодадагы экспорт жана импорттун айырмачыгы өтө көлөмдүү бойдон кала берүүдө. Маселен, жети айдын ичинде экспорт 790 млн. доллар, импорт 3 млрд. 216 млн. доллар болгон. Натыйжада тескери сальдо төрт эседен ашып кеткен.
Кыргызстан экономикасына инвестиция салууда Кытай батылдыкка барып жатса, ички керектөөчү рыноктун кыймылдашына эмгек мигранттарынын салымы олуттуу болуп жатканы маалым. Улуттук банктын маалыматы боюнча, быйылкы жылдын алты айында эле эмгек мигранттары мекенине 1 млрд. долларга жакын акча которушкан.
Кытай демекчи, бул өлкө альтернативдүү түндүк-түштүк жолунун 154 чакырымын оңдоп-түзөө үчүн 400 млн. доллар, Бишкек Жылуулук борборун модернизациялоо үчүн 386 млн. доллар насыя бөлдү. Айрым эксперттер, бул насыялар Кыргызстандын тышкы карызын 4 млрд. долларга жеткирип, Кытай алдында көз карандылыгын күчөттү деп чочулашууда.
