Кыргызстан Орусиянын федералдык бажы кызматынын транзиттик жүк ташууларга чектөө киргизген чечимин кайра кароону сурады. Мындай көрүнүш Бажы биримдигине кирүү маселесиндеги пикир келишпестиктерге байланыштырылууда.
Орусия федералдык бажы кызматынын акыркы чечимине ылайык, өз аймагы аркылуу өткөн эл аралык жүктөрдү ташууларга чектөө 14-сентябрдан баштап киргизилиши керек. Бул эки тарап үчүн тең олуттуу чыгымдарды алып келет деп эсептеген Кыргызстан эл аралык жана эки тараптуу милдеттенмелердин чегинде, стратегиялык өнөктөштүктү, соода-экономикалык кызыкчылыктарды эске алып, чечимди кайра кароону сурап, Орусияга кайрылды.
Бул аралыкта Бишкекке Орусия бажы кызматынын башчысы, Кыргызстан - Орусия өкмөттөр аралык комиссиянын теңтөрагасы Андрей Бельянинов Бишкекке келди. Андрей Бельянинов менен Кыргызстан өкмөт башчысы Жантөрө Сатыбалдиевдин 26-августтагы жолугушуусунда Кыргызстан Тышкы иштер министрлиги жиберген нотанын айланасында кандай сөз болгондугу маалымдалган жок.
Экономист-талдоочу Азамат Акелеев болсо орусиялык таасирдүү өкүлдүн дал ушул учурда Кыргызстанга келишин талылуу маселелерди талкуулоо максаты менен байланыштырды:
- Азыр карама-каршылыктар бир топ эле болуп атпайбы. Ошолорду азайтуу боюнча жана басым көрсөтүү аракети менен дагы бир жагынан чаралар бир учурда болуп атат деп ойлоп атам.
Кыргыз өкмөтүнүн тараткан маалыматына караганда, расмий тараптар Кыргызстан-Орусия өкмөттөр аралык комиссиянын октябрда боло турган Бишкек жыйынынын күн тартибин талкуулашты. Октябрдагы жыйында болсо өзөктүү маселе Кыргызстандын Бажы биримдигине киришине байланыштуу болчудай.
Азамат Акелеевдин айтымында, Кыргызстан койгон шарттарга Орусия макул болгон жери жок:
- Өкмөт жол картасы аркылуу өзүнүн сунуштарын койбодубу. Ал толуктоолордун көбү кабыл алынган жок. Анда импорттолгон товарлар боюнча бааларды калтырсын деп 2600 даана сунуш бериптир. Албетте аны алар кабыл алышкан жок.
Кыргызстан “жол картасына” тарифтерди белгилүү мөөнөткө чейин азыркы калыбында калтыруу, артта калган өлкөлөргө жардам берүү фондун түзүү, “Кара Суу”, “Мадина”, “Дордой” өңдүү ири базарлардагы эркин экономикалык аймактарды өз калыбында калтыруу, ветеринардык-санитардык лабораториялардын инфраструктураларын жабдуу, жакшыртуу сыяктуу өңдүү шарттарды сунуш катары киргизген.
Талдоочу Акелеев кызыкчылыктар минтип дал келбей турган шартта Кыргызстандын Бажы биримдигине киргенге караганда кирбей турганы пайдалуу деп эсептейт. Ал эми экономика илимдеринин доктору Жумакадыр Акенеевдин айтымында, Кыргызстанды биримдикке кирүүгө аргасыз кылган тобокелчиликтер бар:
- Кирген пайдалуу болот. Биз Бажы биримдигине кирбей турганда эт-аш, азык-түлүктүн баары өтө берчү. Өзүбүздүн эле дыйкандар алып барып сатууга мүмкүнчүлүк бар болчу. Азыр Бажы биримдиги башталганы баары иштеп калды. Казактар, мына, сүттү киргизбей койду. Этти да киргизбей коюшу мүмкүн. Кытайга барып сата албайт. Анда кичинекей өлкөбүз да, өзүбүз менен өзүбүз болуп, экономикабыз жокко чыгып, акыркы элибиз Кыргызстандан көчүп кетет.
Анткен менен жергиликтүү эксперттер да, айрым мамлекеттик кызматкерлер да Кыргызстандын Бажы биримдигине мурда болжолдонгондой 2014-жылы киришине реалдуу шарт түзүлө элек дешүүдө. Мындай маанай бирдиктүү мыйзамдык негиздер, анын ичинде регламент, тариф маселелери жолго коюла электиги, бул камылгалар бир жылда бүтпөй тургандыгы менен түшүндүрүлүүдө.
Габаланы көрүү үчүн жылына миңдеген туристтер келет.
Габаладан алган таасир
Түрк тилдүү өлкө башчыларынын 3-саммити өткөн Азербайжандын Габала шаары кооз жаратылышы, коюу токойлору, тарыхый жерлери менен туристтерди өзүнө тартып турат.
Аянты 1500 чакырымдан ашыгыраак чакан шаар негизинен туризм эсебинен жашайт. Азер жаштарынын көбү ушул туристтик тейлөө тармагында иш менен камсыз болгон.
Габалага баш бакканда эле үйлөрдүн кашаалары, жол жээгинин ирээттүүлүгү көз жоосун алат. Балким, мамлекет башчыларынын келишине карата камылга көрүшкөндүр. Кандай болгон күндө да тушкелди салынган үйлөр, ар кандай бийиктикте, ар кандай түскө сырдалган дарбазалар жок. Жол боюндагы үйлөрдүн баары түспөлдөш дарбазалар менен тосулган. Көчөлөрү кенен, таза.
Габаланын жаштарынын көбүнчөсү тейлөө тармагында иштейт. 16-август, 2013-жыл
Кечки саат ондо көчөгө чыгып, бир да автобус көрө алган жокпуз. Бул сааттарда ал тургай такси табуу кыйын экен. Аңгыча жол жээкте токтоп турган унааны көрүп ага карай бастык. Анда отурган Илмон мырзадан коомдук унаа тууралуу сурап жатып, кепке тарта кеттик. Жердиги бакулук бул айдоочу, Габалага келип иштеп жаткан экен. Илмон шаардын өзгөчөлүгү тууралуу кеп салды.
- Эли жакшы, байгер турат. Баары жетиштүү деп айтса болот. Коомдук транспорт катары автобус каттайт. Такси чакыртсаңыз шаардын кайсы бурчунан болбосун каалаган жериңизге бир манатка же 1 еврого алып барат. Башка шаарга барам десеңиз, 2 же 3 евро акы төлөйсүз.
Азербайжан мунайдан өлкөсү болгондуктан күйүүчү башка керектелүүчү каражаттарга салыштырмалуу кыйла арзан. Габалада бензиндин литри жарым манат же 30 сомдун тегерегинде. Тамак-аш баасы Бишкекке салыштырмалуу жогору.
Биз барган шаарда социалдык камсыздандыруу жакшы болгондуктан, жаштар арасында миграция агымы күчтүү эмес. Муну жергиликтүү журналист айым Этайе Аббасова айтты. Анын маалыматында, шаардыктардын орточо айлык акысы 500 манат же бизче 30 миң сомго чукул.
- Мейманканаларда мындан да жогору айлык алып иштегендер бар. Мен катардагы эле жумушчуларды айтып жатам. Бул жерде туристтик тейлөө тармагында адистер даярдалат. Алар көбүнчө түркиялыктардан үйрөнүшөт, бирок жумушка алынгандар жергиликтүүлөр. Жыйынтыктап айтканда, алган айлыктары керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн жетиштүү.
Калаа калкынын көпчүлүгү туризм, анын ичинде мейманкана тармагында иш менен камсыз болгон. Калкынын саны 15 миңге жетпеген шаарда 1000 орундуу мейманканалар бар. Габаланын жана жака белиндеги кыштактардын тургундарын кошкондо элдин саны 75 миңге чыгат. Алар да саякатчыларды коштогон гид катары, сейилдөөгө унаа каражаттарын берип иштешет.
Шаар ортосунан кайсы тарапка бет алба, токойлуу бөксө тоолорго такаласың. Вандам, Енгиджа сыяктуу белгилүү туристтик кыштактар, каштан токою, бийик чокулары чындыгында кооз. Шаардан 20 чакырым алыстыкта байыркы кавказ албан элин көрүүгө болот дешти. Азербайжандын Кыргызстандагы элчилигинин маалымат катчысы Илкин Абасалиев шаар тууралуу азыноолак маалымат бергенге үлгүрдү.
- Габала 600 жыл бою байыркы Кавказ Албаниясынын борбору болуп турган. Бул жерде азыркыга чейин байыркы шаардын калдыктары сакталып калган. Чухур деген конуштан алыс эмес жерде табылган археологиялык табылгалар, Габала биздин кылымга чейин IV- III кылымдардан XVIII кылымга чейин кол өнөрчүлүгү, соодасы өнүккөн ири шаарлардын бири экенин далилдеп турат.
Ушундай тарыхый жайларды же жөн эле жаратылыштын кызыгын көргөнү шаарга жылына миңдеген саякатчылар каптайт. Габаланы кайсы тарабынан туруп караба, эрте жаздагыдай жапжашыл. Жергиликтүү тургундардын айтымында, калаа фундугу, жаңгагы, алмасы, жүзүмү жана шабдалысы менен да атактуу экен.
Бирок сыртынан байкалбаганы менен көр тирилик көйгөйлөрү Габалада деле бар экен. Муну карапайым куруучу Семурдун сөзүнөн байкоого болот.
- Куруучу болуп фирмада иштейм. 700 манат айлык алам. Жалган айтканда эмне, айлык жетпейт. Үч балам бар. Балдарымды, өзүмдү, жубайымды кошкондо беш жанбыз. Маянаң бир айга толук жетиш үчүн 14 миңдей манат керек.
Баса чакан шаар суусундуктарды чыгарган, пианино жасаган заводдору, 16 гектарды ээлеген Азербайжан боюнча эң чоң Диснейленд сыяктуу аттракцион паркы жана жылда өтчү классикалык музыканын эл аралык фестивалы менен да өлкө ичинде белгилүү.
Габаладан кийин менде бир ой жаралды. Ушул сыяктуу Кыргызстандагы кооз жерлерге туристтик шаарларды курууга эмнеге болбосун? Айталы гектарлаган жаңгак токойлуу Арстанбапта же табияты көркөм Сары - Челекте. Дегеле кыргызда керемет жерлер көп эмеспи. Болгону ошол байлыгыбызды акыл жана аярлык менен колдонуу маданияты, киреше булагына айлантуу чеберчилиги жетишпегенсийт.
