Экономика

Түрк тилдүү өлкө башчыларынын 3-саммити өткөн Азербайжандын Габала шаары кооз жаратылышы, коюу токойлору, тарыхый жерлери менен туристтерди өзүнө тартып турат.

Аянты 1500 чакырымдан ашыгыраак чакан шаар негизинен туризм эсебинен жашайт. Азер жаштарынын көбү ушул туристтик тейлөө тармагында иш менен камсыз болгон.

Габалага баш бакканда эле үйлөрдүн кашаалары, жол жээгинин ирээттүүлүгү көз жоосун алат. Балким, мамлекет башчыларынын келишине карата камылга көрүшкөндүр. Кандай болгон күндө да тушкелди салынган үйлөр, ар кандай бийиктикте, ар кандай түскө сырдалган дарбазалар жок. Жол боюндагы үйлөрдүн баары түспөлдөш дарбазалар менен тосулган. Көчөлөрү кенен, таза.

Кечки саат ондо көчөгө чыгып, бир да автобус көрө алган жокпуз. Бул сааттарда ал тургай такси табуу кыйын экен. Аңгыча жол жээкте токтоп турган унааны көрүп ага карай бастык. Анда отурган Илмон мырзадан коомдук унаа тууралуу сурап жатып, кепке тарта кеттик. Жердиги бакулук бул айдоочу, Габалага келип иштеп жаткан экен. Илмон шаардын өзгөчөлүгү тууралуу кеп салды.

- Эли жакшы, байгер турат. Баары жетиштүү деп айтса болот. Коомдук транспорт катары автобус каттайт. Такси чакыртсаңыз шаардын кайсы бурчунан болбосун каалаган жериңизге бир манатка же 1 еврого алып барат. Башка шаарга барам десеңиз, 2 же 3 евро акы төлөйсүз.

Азербайжан мунайдан өлкөсү болгондуктан күйүүчү башка керектелүүчү каражаттарга салыштырмалуу кыйла арзан. Габалада бензиндин литри жарым манат же 30 сомдун тегерегинде. Тамак-аш баасы Бишкекке салыштырмалуу жогору.

Биз барган шаарда социалдык камсыздандыруу жакшы болгондуктан, жаштар арасында миграция агымы күчтүү эмес. Муну жергиликтүү журналист айым Этайе Аббасова айтты. Анын маалыматында, шаардыктардын орточо айлык акысы 500 манат же бизче 30 миң сомго чукул.

- Мейманканаларда мындан да жогору айлык алып иштегендер бар. Мен катардагы эле жумушчуларды айтып жатам. Бул жерде туристтик тейлөө тармагында адистер даярдалат. Алар көбүнчө түркиялыктардан үйрөнүшөт, бирок жумушка алынгандар жергиликтүүлөр. Жыйынтыктап айтканда, алган айлыктары керектөөлөрүн канааттандыруу үчүн жетиштүү.

Калаа калкынын көпчүлүгү туризм, анын ичинде мейманкана тармагында иш менен камсыз болгон. Калкынын саны 15 миңге жетпеген шаарда 1000 орундуу мейманканалар бар. Габаланын жана жака белиндеги кыштактардын тургундарын кошкондо элдин саны 75 миңге чыгат. Алар да саякатчыларды коштогон гид катары, сейилдөөгө унаа каражаттарын берип иштешет.

Шаар ортосунан кайсы тарапка бет алба, токойлуу бөксө тоолорго такаласың. Вандам, Енгиджа сыяктуу белгилүү туристтик кыштактар, каштан токою, бийик чокулары чындыгында кооз. Шаардан 20 чакырым алыстыкта байыркы кавказ албан элин көрүүгө болот дешти. Азербайжандын Кыргызстандагы элчилигинин маалымат катчысы Илкин Абасалиев шаар тууралуу азыноолак маалымат бергенге үлгүрдү.

- Габала 600 жыл бою байыркы Кавказ Албаниясынын борбору болуп турган. Бул жерде азыркыга чейин байыркы шаардын калдыктары сакталып калган. Чухур деген конуштан алыс эмес жерде табылган археологиялык табылгалар, Габала биздин кылымга чейин IV- III кылымдардан XVIII кылымга чейин кол өнөрчүлүгү, соодасы өнүккөн ири шаарлардын бири экенин далилдеп турат.

Ушундай тарыхый жайларды же жөн эле жаратылыштын кызыгын көргөнү шаарга жылына миңдеген саякатчылар каптайт. Габаланы кайсы тарабынан туруп караба, эрте жаздагыдай жапжашыл. Жергиликтүү тургундардын айтымында, калаа фундугу, жаңгагы, алмасы, жүзүмү жана шабдалысы менен да атактуу экен.

Бирок сыртынан байкалбаганы менен көр тирилик көйгөйлөрү Габалада деле бар экен. Муну карапайым куруучу Семурдун сөзүнөн байкоого болот.

- Куруучу болуп фирмада иштейм. 700 манат айлык алам. Жалган айтканда эмне, айлык жетпейт. Үч балам бар. Балдарымды, өзүмдү, жубайымды кошкондо беш жанбыз. Маянаң бир айга толук жетиш үчүн 14 миңдей манат керек.

Баса чакан шаар суусундуктарды чыгарган, пианино жасаган заводдору, 16 гектарды ээлеген Азербайжан боюнча эң чоң Диснейленд сыяктуу аттракцион паркы жана жылда өтчү классикалык музыканын эл аралык фестивалы менен да өлкө ичинде белгилүү.

Габаладан кийин менде бир ой жаралды. Ушул сыяктуу Кыргызстандагы кооз жерлерге туристтик шаарларды курууга эмнеге болбосун? Айталы гектарлаган жаңгак токойлуу Арстанбапта же табияты көркөм Сары - Челекте. Дегеле кыргызда керемет жерлер көп эмеспи. Болгону ошол байлыгыбызды акыл жана аярлык менен колдонуу маданияты, киреше булагына айлантуу чеберчилиги жетишпегенсийт.

Бул тууралуу аталган кызматтын департамент башчысы Нарынбек Исабеков 23-август күнү маалымат жыйында билдирди. Бирок байкоочулар коррупция азайбаганын, буга көп учурда мамкызматтын өкүлдөрү өздөрү аралашарын айтып келишет.

Кыргызстанда квартира сатып алып алданып калган, бир эле жердин бир канча адамга жасалма документтер менен сатылган учурлары көп эле кездешет.

Жанар аттуу бул жигит жер сатып алам деп шылуундарга алданганын, алардын арасында мамлекеттик каттоо кызматынын аттуу-баштуу өкүлдөрү болгонун айтып берди:

- Жерди өзүмө каттатайын деп барып терс жооп алдым. Териштирсем мага ортомчу болгон адамдар бир ай мурда камакка алынган жерди сатышыптыр. Мамлекеттик каттоо кызматынын өкүлдөрү билип туруп ушуну кылып жатышпайбы. Ошол жерде 55 участок бар болчу. Демек ошончо адам күйдү.

Жанар бул иш боюнча соттон сотко сүйрөлүп, акыры күч органдарына арыз жазып атып, жер саткан адамдардан акчасын төрт жыл дегенде араң өндүргөн:

- Шаардык сотко төрт, Жогорку Сотко төрт жолу бардык. Жогорку Соттун чечими даттанууга жатпайт деген менен жаңы ачылган жагдайлар деген берене менен Ленин райондук соту кайра сотко берип, бүтпөгөн ыр-жомок болуп ушул убакка чейин созулду. Аргам түгөнгөндө укук коргоо органдарына кайрылып акчамды өндүрүп алдым. Жер саткан мамкаттоонун кызматкерлеринен акчамды доолап жүргөндө, "анын ордуна буларды ал" деп төрт жер тилкесин көрсөтүшкөн. Мамкаттоонун башкы планын, кызыл китебинин, техникалык паспортунун көчүрмөсүн беришет. Ал жерлерди текшерсем, архитектуранын, Жерге жайгаштыруу департаментинин башкы пландарында жок экен. Анан эле мамкаттоо ал пландарды каяктан таап алганын түшүнбөйсүң.

Мамкаттоонун жетекчилери кыймылсыз мүлктү сатуудагы көз боёмочулукка өздөрүнүн өкүлдөрү аралашарын жокко чыгарбайт. Мисалы былтыр 40 кызматкерге кылмыш иши козголгон. Бирок экөө гана соттолгон.

Мамкаттоо кызматынын Кадастр жана кыймылсыз мүлккө укукту каттоо департаментинин башчысы Нарынбек Исабеков үй, жерге байланыштуу кылмыш иштер көбөйгөнүн, бирок кармалгандарды соттор актап жиберип жатканын айтууда:

- Кыймылсыз мүлктүн баасы көтөрүлгөн сайын кылмыш иштер да көбөйүп жатат. Андан сырткары коррупцияга каршы иштин күчөшүнө байланыштуу да кылмыш иштер козголуп жатат. Бирок соттун өкүмү менен күнөөлүү деп табылган эки эле факт бар. Ошол кармалган киши сөзсүз соттолсо ушундай кылмыштар токтойт эле.

Аталган мамлекеттик орган бирок коррупцияны ооздуктоо иш-чаралары көрүлүп жатканын айтууда. Мисалы өзү алыс жакка кетип, узак мөөнөткө үйүн ижарага бергендер мындан ары мүлкүн өз арызы менен камакка коюп кете алат. Бул бөлөк бирөөлөрдүн жасалма ишеним кат менен үйдү сатып ийүүсүнөн сактайт. Андан сырткары кыймылсыз мүлктүн электрондук архиви түзүлдү. Бул дагы жасалма документтердин болушуна жол бербейт. Ошондой эле кыймылсыз мүлк сатып алганы жаткандар ошол жердин таржымалы тууралуу маалымат ала алат.

Анткен менен талдоочулар мындай аракеттерге карабай коррупция тыйылбаганын белгилешет. Укук коргоочу Рита Карасартованын баамында, коррупция жана көз боёмочулукка каршы системалуу аракет көрүү зарыл:

​- Элдер соттошкондо көп эле иштер ушул мүлк талашууга байланыштуу келет. Көп кызыл китептер жасалма болуп чыгат. Баягы күнү эле бир аял ботодой боздоп ыйлап Сокулуктан келди. Сотко бериптир, сот болсо ага жер сатып, кызыл китеп жасап берген Мамкаттоонун кызматкерлерин актап жибериптир. Мен эми тиги көз боёмочудан акчамды кантип кайрып алам, кызыл китепке ишенгем да деп буркурайт. Эгер ушундайларга жол бериле берсе, анда бул система оңолбойт. Анткени каалаган учурда каалаган көз боёмочу жең ичинен акча берип, жазадан кутулуп кете берет. Коррупциядан арылганга системалуу түрдө аракет жасабасак, анда бул мамлекеттик структурага коомдун ишеними жоголот.

Бир канча жылдан бери эле коррупциянын деңгээли боюнча ар кандай сурамжылоо - иликтөөлөрдө Мамлекеттик каттоо кызматы сап башын ээлеп келет.