Кыргыз өкмөтү менен “Центерра Голд” ишканасы "Кумтөр" ишканасын биргелешип иштетүү боюнча түшүнүшүү меморандумуна кол коюшту. Ага ылайык, тараптар биргелешкен ишкана түзүп, анда ар бири 50 пайыздан теңме-тең үлүшкө ээ болушат жана биргелешкен ишканага алгачкы жылдары Кыргызстан жетекчилик кылат.
Кыргыз өкмөтү менен “Центерра Голд” компаниясынын ортосундагы "Кумтөр" ишканасын иштетүүнүн шарттарын белгилеген бул меморандум кечээ түн бир оокумга чейин талкууланып, бүгүн кол коюлду. Меморандум аркылуу тараптар теңме-тең үлүштөгү биргелешкен ишкана түзүүнү макулдашты.
“Кыргызалтын” ишканасынын вице-президенти Кылычбек Шакировдун айтымында, биргелешкен ишканага Кыргызстан жетекчилик кылып, Кумтөр кенин түздөн-түз башкарууга мүмкүнчүлүк алат:
- Бул эми меморандумдун концепциясын, негизин кабыл алдык. Ага ылайык, биз бир нече утушка ээ болдук: эки тарап 50 пайыздык үлүшкө ээ болгон жаңы ишкана Кыргызстандын аймагында түзүлөт. Ал биздин мыйзамдарга ылайык иш алып бармакчы. Анын жетекчиси Кыргызстандын жараны болот. Ал эми иштеткен оператор “Центерра Голд” боюнча кала бермекчи. Бирок анын бир вице-президенти биз тараптан болот.
Жантөрө Сатыбалдиев жана Майкл Фишер, 1-октябрь, 2012-жыл
Муну менен катар Шакиров жаңы келишимге ылайык, Кыргызстанга түшкөн кирешенин көлөмү да көбөйөт деп ишендирүүдө:
- 50 пайыздык үлүшкө ээ болгондо Кыргызстанга келе турган акча каражатынын көлөмү көбөйгөнү жатат. Мисалы, 2009-жылкы келишимге ылайык, 13 жыл ичинде 1 миллард 470 миллион доллар алыш керек болчу. Жаңы келишимге ылайык, 2 миллард 700 миллион доллар алат экенбиз. Ошондо бизге түшкөн киреше боюнча 1 миллиард 300 миллион доллар ашык каражатты утуп жатабыз. Ошону менен катар эле “Центерра Голд” АМИК деген экспертизанын жыйынтыгына ылайык, экологияга келтирилген зыяндын ордун толуктайбыз деп жатышат. Биз ушундай көзөмөлдү алдык, кошумча каражатка ээ болдук жана экология боюнча да утушка ээ болгон жатабыз.
Ошол эле учурда Шакировдун айтымында, кыргыз өкмөтү "Кумтөрдү" түз башкаруу үчүн "Центерра Голддун" акционердик капиталындагы 32,75 пайыздык үлүшүн жаңы ишканын 50 пайыздык акциясына айырбаштоого макулдук берди. Ортодогу айырмачылык үчүн “Кыргызалтын” аркылуу “Центерра Голдго” 100 миллион доллар төлөмөй болду. Аталган меморандум кыргыз парламенти жана “Центерра Голддун” директорлор кеңеши бекиткенден кийин күчүнө кириши керек.
Бирок буга чейин Кумтөрдөгү бардык экологиялык чыгымдарды төлөтүүнү жана өлкөнүн үлүшүн 67 пайызга жеткирүүнү талап кылган депутаттар бул меморандумду бекитеби деген суроо турат. Маселен, “Ата Мекен” фракциясынын төрагасы Өмүрбек Текебаев азыртадан эле жаңы түзүлгөн меморандум Кыргызстандын кызыкчылыгына жооп бербей калганын айтып чыкты:
- “Ата Мекен” фракциясы Кумтөр боюнча 2003 жана 2009-жылдагы келишимди жокко чыгарып, өз үлүшүбүздү 67 пайыздан кем эмес кылуу деп айтып келгенбиз. Ошондуктан бул келишим Кыргызстандын кызыкчылыгына толук жооп бербей калды деп эсептейбиз.
Мурдагы каржы министри Акылбек Жапаров “Центерра Голддогу” Кыргызстандын үлүшүн түзмө-түз эле айырбаштап жиберүүдөн мурда анын пайда-зыянын изилдөө зарыл болчу деген пикирде:
- Эсеп-кысапты көрүш керек болчу. Биздин “Центерра Голддогу" 33 пайызга жакын акциябыз дүйнөлүк базарда канча турат, канчага жетиши мүмкүн деген изилдөө жүргүзүү керек болчу. Мисалы, биздин Монголияда бир кенде үлүшүбүз бар эле. Ал эмне болду? Бул да айтылган жок. Жөн гана жарымына ээ болдук деп эле айтып, сүйүнүп жатабыз.
Жогорку Кеңеш "Кумтөр" ишканасы боюнча келишимди өркүндөтүү боюнча “Центерра Голд” менен сүйлөшүүлөрдү баштоону өкмөткө 21-февралда тапшырган. Бул сүйлөшүүлөргө алгач июнга чейин убакыт берилип, андан соң ал мөөнөт 10-сентябрга чейин узартылган. Бүгүн өкмөт меморандумдун долбоорун Жогорку Кеңешке жөнөттү. Ал алгач комитеттерде жана фракцияларда талкууланып, андан соң жалпы жыйында каралышы керек.
Улуттук статистикалык комитет Кыргызстанда жаңы машинелердин орточо баасы июнь айында майга салыштырмалуу 27.7% же 5 миң долларга чейин ($5001) арзандаганын маалымдады.
Расмий маалымат боюнча, июнда жаңы машиненин орточо баасы 13 миң 53 долларды түзгөн ($13,053), ал эми майда темир тулпардын орточо баасы 18 миң 54 болчу ($18,054). Ушул жылдын алгычкы алты айында Кыргызстанга 17 млн. 991 миң доллардай акчага бардыгы болуп 1138 жаңы машине алынып келинген. Алардын жарымы Жапония, АКШ жана Германиядан чыгарылган темир тулпарлар.
Ошол эле маалда, машине алып-саткан ишкерлер Улуттук статистика комитети тараткан маалымат толугу менен чындыкка жатпайт дешет. Алардын бири жаңы машинелердин баасы эң көбү 1000 долларга чейин арзандады деп ишендирди. Анын айтымында жаз-жай айларында негизинен машине баалары түшөт. Кайра эгин жыйналып бүткөндөн кийин, эмгек мигранттары күзүндө келгенде жана тойлор башталганда баалар кайра көтөрүлөт. Атын атагысы келбеген ишкердин айтымында, бул кадыресе көрүнүш жана баа кайра эле 500–1000 долларга көтөрүлөт.
Машинелер арзандай түшкөнүнүн дагы бир себеби – Бишкектен Алматыга салыштырмалуу арзан баада темир тулпар сатып алган казакстандык бай кардарлар көбөйдү. Казакстан Бажы биримдигине кошулгандан тарта автомобилдердин баасы 20–30% кымбаттаган. Ага кошумча, машинени жаңы ээсине каттатуу, Кыргызстандан каттоодон чыгаруу, бажы төлөмдөрүн төлөө жана чек арадан өткөрүү маселелери машине базарында көп түйшүктөрдү жаратууда.
Бишкекте көп жылдан бери машине алып-сатуу бизнеси менен алектенген ишкер соңку кездери казак кардарлар Кыргызстандагы машине базарын каптаганын айтат:
- Баягы күнү МАИге барып сурадым, бир жумасына Казакстанга үч миңге чейин машине кетип жатат дешти. Мен так санын билбейм, бирок алар жумасына үч миңге чейин Казакстанга (сатылып) чыкты дешти. Бул казак элинин (Кыргызстан)Бажы биримдигине кирет деген ой менен бул жерден машинелерди алып кетип жатканынын себеби деп ойлойм. Анткени алар бизден азыр арзан алып кетип, мүмкүн кайра сатышат, ортодон пайда тапканга аракет кылып жатышат.
Бул маалымат боюнча Кыргызстандын Бажы комитетине кайрылганыбызда расмий комментарий берүүдөн баш тартты.
Данияр аттуу Алматы областынын Талгар районундагы Нура айылынын тургуну өзүнүн эски Volkswagen Passat машинесин эки ай мурда сатып, Кыргызстандан 2003-жылкы Honda Odyssey машинесин сатып алды. Данияр алган темир тулпар Казакстанда 11–12 миң доллардын тегеринде, бирок ал өзүнүн машинесин Кыргызстандан эки эсе арзан сатып алган.
“Машиненин кыргыз ээсинен ишеним кат алабыз. Анан аны Кордай өткөрүү бекетинен Казакстанга алып келебиз. Ар үч ай сайын Кыргызстанга барып жаңы бажы декларациясын толтуруп келип, Кыргызстандын номери менен эле айдап жүрө беребиз” деди Данияр.
Машине бизнеси менен шугулданган бишкектик ишкердин баамында болсо, азыр Бажы биримдигине кирүү маселеси Кыргызстандын машине базарында кызуу талкууланып жаткан тема:
- Базарда Бажы биримдигине кирип кетсек, бизде машине баалары абдан жогорулашы мүмкүн деген сөздөр жүрүп жатат. Ошондон улам азыр машине базарда кымгуут болуп, бир нече машине алгандар да жок эмес. Акчасы барлар 10–15тен машине алып келип эле, короолоруна киргизип коюп жатышат. Бажы биримдигине өткөндөн кийин сатабыз дегендерди да кезиктирип жатабыз.
Казакстан бажы брокерлеринин кеңешинин төрагасы Геннадий Шестаков жумасына үч миңдей казакстандык Бишкекте машине сатып алып жатканына ишене бербей, бирок казак кардарлар коңшу өлкөдө унаа сатып алуу жолдорун таап жатышканын айта кетти:
- Бул санга жетет деп ойлобойм, мындан он эсе аз болсо керек. Машинени кайдан алып келишээри маанилүү эмес. Кыргызстандан алып келишсе да бажы төлөмдөрү, салыктар толугу менен төлөнөт. Кыргызстанда Казакстанга караганда керектөөчүлөрдүн чамасы чектелүү болгондуктан, кымбат машинелерди ал жакка ташышпайт. Кантип эле казакстандыктар кошуна өлкөгө машине алып келип, бардык бажы салыктарын төлөп, анан аны бул жерге алып келишсин? Менимче, мындай жолду эч ким пайдаланбаса керек. Кээ бирөөлөр Кыргызстанда жергиликтүү жарандардын, ишенимдүү адамдарынын атынан унаа алышат. Өлкө Бажы биримдигине киргенден кийин, ошол адамдар алдап кетпесе эле, өздөрүнүн атына которуп алышат. Анан Бажы биримдигинин алкагында эркин алып кетишет.
Кандай болсо да, Кыргызстандын Бажы биримдигине кирүү планы жергиликтүү машине базарында кымгууттук жаратып, бааларды бир аз өзгөртүп, а түгүл коңшулаш Казакстандын машине базарында да өзгөртүү жасап жаткан кез.
