Экономика

Мындай майда сооданын айынан өткөн жылдан бери Баткен облусу менен Өзбекстан чектешкен жерлерден кошуна чек арачылардын колунан 2 киши каза болду. Бирок соода-сатык токтогон жок.

Ош-Баткен чоң жолунун боюнан орун алган "Халмион" базарында аптанын 7 күнү ушундай кыжы-кыйма соода жүрүп, бут койоорго жай жок. Кардарлардын 90 пайызга жакыны кошуна өлкөдөн келгендер. Алардан дээрлиги чек арадан качып өткөн же чек арачы менен сүйлөшүп, чай-чакасын берип келгендер.

Кошуна соодагерлер "Халмиондон" алган жүктөрүн түйүнчөктөргө түйүп, чаканыраак кылып алып, чек арачылар көзөмөлдөбөгөн жерлерден, бирөөлөрдүн коргондорунан качып өтүшөт. Чек арачылар көрүп калса, айрыкча өзбекстандык чек арачыларга кармалып калса, жүгүнөн кол жууйт, айып да төлөйт, айтканга баш ийбесе ок тиет.

Өзбекстандан келип жүк алып жаткан Жамийла эже чек арадан кантип өтүп келгенинин четин чыгарып, "мени таанып калышса, кийинки аптада базарга келбей калышым мүмкүн, анткени Фергана облус аймагында "Азаттык" үналгысын тынбай угабыз" дейт.

- "Азаттык" биздин аймакта туптунук тартат. Угуп калышса мага зыян болуп калышы мүмкүн. Чек арадан качып өтөбүз. Көп жерлерде чек арачылар жок. Коргондордон өтөбүз. Чек арачылар менен анча-мынча сүйлөшөбүз.

"Халмион" базарында соода кылган Сайткул Шайбеков темир-тезек сатат. 90 пайыз жүгүн өзбекстандык кардарлар алат экен. "Чек ара ачык болсо жакшы, анткени карапайым элге пайда болот" дейт:

- Мен 3 жылдан бери ушул базарда соода кылам. 100 пайыз десем аша чапкандык болом, 90 пайыздан ашык кардарым Өзбекстандан. Соода-сатык токтоп калган жок. Бирок ээн-эркин карым-катнаш кылсак жакшы да.

Чек ара Өзбекстан тараптан 2010-жылдан кийин катуу кайтарууга алынган, бир тараптуу жабылган учурлары да бар. Бирок мындай чаралар чек аралаш аймактагы соода карым-катнашты токтото алган жок.

Өзбекстандык дагы бир кардар Зулфия эже айрыкча чүпүрөк, Кытайдын буюм-тайымдарынын баары Кыргызстан аркылуу кирип турат дейт.

- Биз тарапка айрыкча кездемелер өтөт. Эки кошуна калк өмүр бою бири-бирине таянып калган. Соода болбосо, эки элге бирдей кыйын болот. Азыр эми айла жок, мыйзамсыз аракет кылып жатабыз. Чек арада шарт жакшы болсо, жүктү чоң жол менен ташысак кандай жакшы.

Чек ара расмий түрдө жабык делингени менен ушинтип карым-катнаш токтобой, соода жүрүп турат. Чек арада абал канчалык оорлогон сайын соода тынымсыз. Бирок күнүнө же айына канча товар айланып, канча жүк өтүп жатканын так эч ким айта албайт. Анткени мында товар айлантуу каттоого алынбай, мыйзамсыз жүрүп турат.

Чек араны катуулатып, тосмологон менен мындай мамилени бир заматта токтотууга болбойт, ара-чолодо ушундай жол менен соода кыла койом деп чек арачылардын огуна кабылгандар да болуп жатат. "Андан көрө чек арада карапайым калк үчүн шарт жаратып бергени жакшы" дейт Матубраим Исаков:

- Чынында соода-сатыкта татаал болуп калды. Ошондуктан элдин экономикасын ойлогондор шарт түзүп беришсе жакшы болмок. Мындай байланыш эки элде токтобойт да. Анткени биз бири-бирибиз менен алака кылбасак болбойт. Мына ушунтип соода кылабыз деп чек арачылардын огуна да тийип жатат. Ага карабай мамиле токтогон жок.

Өткөн жылдан бери чек ара аймагынан бир аз жүктү ары-бери алып өтөм деп өзбек чек арачыларынын колунан бир кыргызстандык, бир өзбекстандык жаран набыт болгон. Бирок соода токтогон жок.

Ишканалардын продукциясын Бажы биримдигинин рыногуна чыгаруу маселеси алардын жыйынтыгына жараша болот. Ал арада Бажы биримдигине кирүү Кыргызстан үчүн опурталдуу болору тууралуу ой-пикирлер маалымат каражаттарында, социалдык тармактарга кеңири тароодо. Маселен, Казакстандын эксперттери бул уюмга мүчө Казакстан зыян гана тартып жатканын айтышат.

Бажы биримдигинин эксперттери Кыргызстандын 13 ишканасын текшерип жатат. Бул текшерүүнүн максаты – “кыргыз ишканаларынын продукциясы Бажы биримдигинин рыногуна чыгарууга жарайбы?” деген суроого жооп алуу.

Текшерүү жараяны тууралуу Кыргызстандын башкы ветеринардык инспектору Жаныбек Султанов айтып берди:

- Орусиядан эки инспектор, Казакстандан эки инспектор 15-июлда келген. 16-июлдан 24-июлга чейин ишканаларды текшерип жатышат. Эки топко бөлүнүп, Талас, Чүй, Ысык-Көл облустарындагы сүт иштетүүчү жана бир балык ишканасын карап жатышат.

Кыргызстан 2006-жылдан бери Орусияга, Казакстанга сүт, эт азыктарын экспорттой албайт. Ушундай текшерүүлөрдөн кийин быйыл Кыргызстандын эки сүт иштетүүчү компаниясына экспорттоо укугу берилген. Бажы биримдигине кирүү үчүн да ушул талаптар аткарылышы керек.

Ал арада Бажы биримдигине кирүү Кыргызстан үчүн опурталдуу болору тууралуу пикирлер айтыла баштады. Айрыкча коңшу Казакстандын тажрыйбасынан мисалдар арбын.

Казакстандык эксперт, политолог Мухтар Тайжан “экономикалык интеграциянын мындай түрүндө мамлекеттер демографиялык жактан да, экономикалык жактан да бирдей салмакка ээ болуш керек” дейт. Тайжан Казакстан рыногу Орусияныкынын 7 гана пайызын түзгөндүктөн, казак тарап көп уттуруп койгонун белгилейт.

- Уюмга киреби же кирбейби Кыргызстан өзү чечиш керек. Бирок Казакстанга эч бир тарабынан пайдалуу болгон жок. Муну азыр ар бир казакстандык билет. Бажы төлөмдөрү жогорулаган үчүн баалар өстү, базарда жергиликтүү товарлар барган сайын азайууда, экономикадагы мамлекеттик башкарууну мамлекеттин үстүндөгү органга өткөрүп бердик, Казакстандын сырткы экономикалык мамилелерин Москвадагы орган чечүүдө.

Мухтар Тайжандын тыянагы боюнча, Бажы биримдигине кирүү чакан мамлекеттердин көз карандылыгына залакасын тийгизип, атүгүл жоготууга алып келиши мүмкүн. Бирок Кыргызстандын өзгөчөлүгү катары Орусия менен чектешпегенин белгиледи. Бул Казакстанга салыштырмалуу географиялык жактан аралашып сиңишип кетүү коркунучун азайтат.

Кыргызстандык талдоочулар да опурталдуу жактарына кошулат, бирок казак эксперттеринен айырмаланып, Бажы биримдигинин пайдасын да эсептеп келишет. Экономист Камалбек Карымшаков Бажы биримдигине кирүүнүн пайдалуу жактарын атады:

- 180 миллион адамы бар рынокко эч тоскоолдуксуз кирүү мүмкүн болот. Кыргызстандын базары да ошончо чоң болгон соң чет жерден инвесторлор келиши мүмкүн. Андан сырткары биздин кетип жаткан эмгек мигранттардын жумушка орношуусу жеңилдейт, бажыларды, чек араны көзөмөлдөө жакшырат жана башка артыкчылыктарды да күтүп жатабыз.

Ал эми Экономика министрлигинин соода саясаты башкармалыгынын башчысы Таалай Бекташев интеграциялашуу азыркы учурдун талабы экенин эске салууда.

- Бул жерде ар кандай ойлор бар, бирөөлөр үчүн пайдалуу болсо, кийинкисине зыян болуп калышы мүмкүн. Биз муну түшүндүрүп келатабыз. Азыр кантип, канча убакытта киребиз деген маселе чечилип жатат. Кеп жок киришибиз керек. Кыргызстан кайсы бир тарапка интеграцияланышы керек. Бизде деңизге жол жок. Кытайбы, Азиябы, Бажы биримдиги аркылуубу соода жолдорубузду куруу зарыл. Азыр киргенден кийин кандай кесепеттери болору тууралуу изилдөө жүрүп жатат. Ошого жараша кандай шарттарда кирерибизди уюмдун башка мүчөлөрүнө айтабыз.

Кыргызстан ушул жылы Бажы биримдигине кирүү тууралуу жол картасын даярдап бүтөт. 2014-жылдан тарта кирүүнүн ар кандай этаптары башталат. Алар мыйзамдарды, бажы системасын, ветеринардык, санитардык абалды жана башка тармактарды Бажы биримдигине ылайыкташтыруу болмокчу.