Кыргызстан канадалык “Центерра голд” компаниясы менен 2009-жылдагы макулдашууну бир тараптуу бузушу чоң кыйынчылыктарга алып келет.
Бул тууралуу “Кыргызалтын” мамлекеттик ишкана башкармалыгынын башчысынын орун басары Кылычбек Шакиев билдирди. Мына ошондуктан ал “Кумтөр” боюнча сүйлөшүүлөр үчүн кыргыз тарап стратегиялык негизги үч вариантты тандап алганын айтты.
Бирок оппозиция өкүлдөрү өкмөттүн бул аракетин сынга алып, аталган варианттарды кезектеги алдамчылык катары мүнөздөшүүдө.
Үмүт арттырган үч вариант
Өкмөттүн алдында түзүлгөн кеңешме топтун катчылыгын жетектеген “Кыргызалтын” ишканасынын башчысынын орун басары Кылычбек Шакиров “Центерра голд” компаниясы менен сүйлөшүүлөр август айында баштала турганын билдирди. Учурда Кыргызстан тараптын кызыкчылыгын коргогон DLA Piper жана Рricewaterhouse Coopers компаниялары сүйлөшүүлөр үчүн 13 вариантты сунуштап, анын ичинен үчөө тандалып алынган.
- Биринчиси - Кыргызстандын “Центеррадагы” үлүшү 33 пайыз боюнча кала берет. Бирок биз башка бир акционерлер менен биригип, компанияда үстөмчүлдүк саясат жүргүзүүгө өтөбүз. Бул деген башка майда акционерлердин акцияларын сатып алып, негизги үлүтү 51 пайызга же биротоло жүзгө чыгаруу керек деген сөз. Бирок бул үчүн чоң каражат керек. Экинчиси - “Центеррадан” чыгып, Кыргызстанда катталып, жергиликтүү мыйзамдар боюнча көзөмөлдөнө турган биргелешкен ишкана түзөбүз. Муну “Центерра” сунуштады. Үчүнчүсү деле ушуга окшош. Болгону “Центеррада” кандайдыр бир үлүштү калтыруу менен биргелешкен ишкана түзүү.
Бирок айрым оппозиция өкүлдөрү өкмөттүн алдындагы кеңешме тобу жактырып жаткан үч варианттын бири да Кыргызстандын кызыкчылыгын толук канааттандырбайт деген ойдо. “Ата Журт” партиясынын теңтөрагаларынын бири Садыр Жапаров анын себептерин төмөндөгүчө түшүндүрдү:
- Бул үч вариант тең көз боёмочулук. Мына ушундай жол менен аталган компания өзүнүн үстөмдүгүн сактап калгысы келип жатат. Башкача болсо, эмнеге жүз пайыз үлүшү менен эле Кыргызстан өзүнчө ишкана түзө албайт? Ага канадалык тарап гана эмес, биздин ичибиздеги айрым көмүскө акционерлер менен алардын кызыкчылыгы үчүн кызмат кылган жетекчилер кызыкдар эмес. Ошон үчүн ушундай баш айландыра турган схеманы ойлоп таап, элдин тамырын тартып көрүп жатышат. “Кумтөр” боюнча сүйлөшүүгө жетекчилик кыла турган Жоомарт Оторбаев “Центеррада” кызыкчылыгы болгон таякеси маркум Кемелбек Нанаевдин атын ачыкка чыгарышына ишенесизби?
Бирок бул маселе боюнча өкмөттүн атынан “Центерра голд” компаниясы менен сүйлөшүүлөрдүү жүргүзүү боюнча жумушчу топтун башчысы – вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев менен байланышууга мүмкүн болгон жок.
Жарга такаган жаңы жүйөлөр
Ошол эле кезде өкмөттүн алдындагы кеңешме топтун катчылыгын жетектеген Кылычбек Шакиров “Центерра голд” 2009-жылы бекитилген макулдашууну бузууга барбай турганын айтты. Анткени Шакиевдин айтымында, конституциялык мыйзам менен бекитилген ал макулдашуу бир тараптуу бузулса, “Центерранын” акцияларын сатып алган акционерлердин кызыкчылыгына доо кетип, алар кыргыз өкмөтүн эл аралык арбитражга сүйрөшү мүмкүн:
- Мына ошол макулдашуудан кийин компаниянын акциялары бир топ ири акционерлерге сатылган. Алар болсо 2009-жылдан 2012-жылга чейин 850 миллион доллар инвестиция киргизген. Анан биз макулдашууну бир тараптуу буза турган болсок, алардын кызыкчылыгы эмне болот? Албетте алар сотко бербейт деген кепилдик жок. Ошондуктан “Центерра” жетекчилиги “Кыргызстан милдеттеме алган келишимдин шарттарын аткарыш керек, ал өзгөрбөйт” деп жатат.
Кумтөрдүн иштетилишине каршы акция, 24-апрель, 2013-жыл
“Центерра голддун” жаңы акционерлери 2009-жылдан ушул күнгө чейин “Кумтөргө” 850 миллион доллар инвестиция салган деген маалымат аталган компаниянын кезектеги көз боёмочулугу деп мүнөздөдү мурдагы каржы министри Акылбек Жапаров:
- Мен андай көлөмдө инвестиция салынганын биринчи жолу угуп жатам. Бирок компания дүйнөдө алтындын баасы кымбаттагандан улам 2013-жылга чейин үч жыл катары менен жакшы киреше таап, 2011-жылы ошол кирешенин ири бөлүгүн Кумтөрдү андан ары изилдөөгө жана технологияны жаңыртууга жумшай турганы боюнча маалымат чыккан. Андан башка акционерлер тарабынан инвестиция киргени боюнча мурда-кийин маалымат болгон эмес.
Буга чейин өкмөт “Кумтөр” боюнча бир жыйынтыкка келген чечим 10-сентябрга чейин кабыл алынып, коомчулуктун сынына коюла турганын убада кылган. Ага чейин парламент чегерген үч айлык мөөнөттөн жыйынтык чыккан эмес. "Бул жолу да Кумтөр алтын кен долбоору боюнча Кыргызстандын кызыкчылыгын калыбына келтирүү жагы чечилбей калса, анда өткөндөгү Жети-Өгүздөгүдөй каршылык акциялары өлкө боюнча кулач жаят" деп билдирди оппозиция өкүлү Садыр Жапаров.
Нарындагы эң ири Жетим-Тоо темир кен жайы жең ичинен сатылды деп жергиликтүүлөр нааразы болуп жатат.
Айылдык кеңештин айрым депутаттары Бишкектеги маалымат жыйынында Геология жана минералдык ресурстар боюнча агенттиктин мурунку башчысы Ишимбай Чунуевди айыптады. Чунуев болсо мыйзам бузуу болду деген дооматты четке кагууда.
Жетим-Тоо кениндеги Данги аймагын чалгындоо үчүн кытайлык “Арт майнинг” компаниясынын лицензиясы былтыр жыл этегинде узартылган экен. Нарын облусундагы Орток айыл кеңешинин депутаты Кеңешбек Мүсүровкенди иштетүүгө каршы 10 миң кол топтолгонун айтып, лицензиянын берилиши үчүн Геология жана минералдык ресурстар боюнча агенттиктин мурунку башчысы Ишимбай Чунуевди күнөөлөдү:
- Жетим темир кенине берилген лицензиялар 2011-жылы жокко чыгарылган. Бирок ага карабастан, кенди иштетүүгө мораторий жарыялоо боюнча 10 миң кол топтолгонун эске албастан, Чунуев 2012-жылы 17-декабрда жең ичинен болобу, айтор берип жиберди. Бул жерде чоң катачылык, мыйзам бузуу болгон. Себеби лицензия берилип жатканын жергиликтүү эл, жергиликтүү бийлик билген эмес. Нарын районунун акими 3-июнда бул тууралуу орун басарына берип жатат. Орун басары болсо 20-июнда Орток айыл өкмөтүнө кат жолдоп жатат. Биз болсо сессиябызды 8-июлда өткөрүп, Данги участогун геологиялык чалгындоого бербөө тууралуу чечим кабыл алдык.
Кыргызстан жаштар кеңешинин өкүлү Жеңиш Молдокматов президент Алмазбек Атамбаев соңку ирээт Нарынга барганда Жетим-Тоо ачылбайт деп айтканын эскерип, эгер казуу башталса, кесепети оор болоорун билдирди:
- Президенттик шайлоодо ар бир талапкер, парламенттик шайлоодо азыркы беш фракциянын өкүлдөрү Жетим-Тоо сатылбайт, берилбейт деп убада берген. Жетим-Тоонун үстүндө 500 метр аралыкта корук жайгашкан. Мыйзамда кен корук турган жерде болсо, ал мамлекетке кайтарылышы керек деп каралган. Ушуну эске алып, мораторий жарыялаш керек. Эгерде бийлик башчылары күзүндө, же жакын арада Нарында үчүнчү, же экинчи тарап дейбизби, оппозиция, позициясы дейбизби, Жетим-Тоону имиш кылып элди көтөрбөсүн десе, Жетим-Тоо маселесин жабыш керек.
Молдокматов Жетим-Тоо боюнча тиешелүү материалдар атайын кызматка берилгенин, ал жактан кылмыш иш козгоо талап кылынарын кошумчалады.
Ишимбай Чунуев болсо лицензиянын мөөнөтүн 2014-жылга чейин узартууда мыйзам бузуу болбогонун, аталган мамлекеттик мекеме расмий жооп даярдап жатканын “Азаттыкка” маалымдады:
- Мен лицензия бөлүмдүн балдарына тапшырма бердим. Эч кандай мыйзам бузуу болгон эмес. Жаңы мыйзам боюнча бергенбиз. Бул боюнча агенттик расмий жооп берет. Бул жерде саясий буйрук менен эле маселе көтөрүп жатышат. Муну атайын комиссия чечкен. Ошол комиссия жооп берет. Комиссия былтыр 26-ноябрдан тарта иштеген. Алар маалыматты толук берет. Лицензия кен казууга эмес, чалгындоо үчүн берилген.
Геология-минералогия илимдеринин доктору, профессор Кубат Осмонбетов 1980-жылдары Жетим-Тоо темир кенин изилдөөгө катышкан. Анын маалымдашынча, кен 1950-жылы ачылган экен:
- Союздун тушунда 10 миллиард тоннага чейин темир бар деген божомол айтылган. Темирдин татаал жерлери көп, ар кандай минералдары бар. Жетим-Тоодо темир жаткан бассейиндин узундугу 45 чакырымга, туурасы 1,5 чакырымга созулат. Нарын суусунун оң жээги менен Караколдун Күрмөнтүсүнө чейин барат. Союздун тушунда геологиялык жактан начар изилденген. Ошондуктан Жетим-Тоонун кийинки божомолу боюнча 3,5 миллиард тонна темир бар.
Осмонбетовдун билдиришинче, кенде Данги, Кара-Таш, Молдобашы, Күрмөнтү дегендей 10 чакты участок бар. Кен Нарын дарыясынын оң жээгинде жайгашкан, сол жээгиндеги корукту марал, арка-кулжа байырлайт. Кенде алтын да бар дейт окумуштуу:
- Геологдор “Жетим-Тоонун ташы” деп койобуз. Ошол ташта Кумтөрдүн алтыны жайгашкан. Эгерде биз жакшылап издесек, Жетим-Тоодон темир эле эмес, алтын да тапсак болот. Алтын кармаган таш ошол Кумтөрдөн Жетим-Тоого чейин келет. Таштын жашы да, түрү да ошондой. Ошондуктан Жетим-Тоону темир кени деп эле далдактатып иштетпей, жакшылап издесе, алтын, дагы башка пайдалуу заттардын кенин табууга болот. Үчүнчүсү - эгер Жетим-Тоону казсак, Нарын дарыясынын суусун Сыр-Дарыя, Аралга чейин темирдин даты менен чайкайбыз. Анан коруктагы маралдарды, арка-кулжаны үркүтөбүз. Кыскасы, менин колумда болсо, Жетим-Тоону бербейт элем. Кийин өзүбүз казсак, алтын да табабыз.
Мурунку президент Курманбек Бакиевдин тушунда Жетим-Тоонун Күрмөнтү жана Молдо-Башы деген жерлери “Майлин ресурс” деген кытайлык компанияга берилген. 2011-жылы компаниянын лицензиясы жокко чыгарылган. Бирок азыр “Майлин ресурс” кыргыз өкмөтү менен соттошуп жатат.
Буга чейин Жетим-Тоону Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолун курганы үчүн кытайлыктар алат деген сөз тарап, жергиликтүүлөр бир катар нааразылык акцияларды өткөргөн. Ушундай маалымат таратканы үчүн 2011-жылы ал маалдагы жаратылыш ресурстары министри Замирбек Эсенаманов ошол убактагы өкмөт башчы Алмазбек Атамбаевден сөгүш алган эле.
