3-июлда Жалал-Абаддын Базар-Коргон районунда “Датка” подстанциясы ишке берилди.
“Датка-Кемин” долбооруна ылайык, “Датка” подстанциясы 2015-жылы "Кемин" подстанциясына туташтырылып, өлкөнүн түндүк-түштүгүн бириктирген ири энергосистемага айланмакчы. Долбоордун алкагында “Датка” чордонун курууга кытайлык компания 2011-жылы киришкен.
Базар-Коргондун Акман айылында жайгашкан 500 киловаттык "Датка" подстанциясынын ачылышына президент Алмазбек Атамбаев баштаган бийлик өкүлдөрү, жергиликтүү калк, Кытайдын Кыргызстандагы элчиси Ци Даюй катышты.
Кызыл тасма кесилгенден кийин сөз алган президент Атамбаев эки жылдан кийин Кыргызстан көз карандысыз “Датка-Кемин” энергосистемасына ээ болуп, кыялы орундала турганын билдирди. Ошондой эле президент Кыргызстан келечекте өнүккөн өлкөгө айланарына ишеним артып, "ага тоскоол болуп, ынтымакка шек келтирген арам ойлуу адамдар жооп бериши керек" деди:
- Жолдорду бууп жүрсөк, бул иштерди башка бирөө бизге жасап бербейт. Мына бүгүн подстанцияны ачып атабыз. Жолдорду бирөө бууп атат, башкасы куруп атат. Мындай болбош керек! Кыргызстан тилемчидей болбой, бейиштин төрүндөй, кенге жана сууга бай жерде, баарынан алдыга чыгып, керек болсо, жардам бериш керек. Ошондуктан ар бир мекендешибиз, ар бир кыргызстандык "мен Мекениме эмне жасадым?" деп ойлонуш керек. Көрүп турасыңар, "Кыргызстан ары томолонуп, бөлүнүп, жок болуп кетсин" деген күчтөр абдан көп. Арабызда кээ бирөөлөр жүрөт, тыйын-тыпырын ала коюп. Ошондуктан биздин негизги милдетибиз – Кыргызстанды сакташ керек. Кыргызстан жакынкы жылдары эле башын көтөрүп кетет. Жалал-Абад шаарындагы, Барпыдагы, Жети-Өгүздөгү окуялар жаштарды жамандыкка түрткөндөр бар болгонун көрсөтүп жатат.
Жогорку Нарын каскады, "Камбар-Ата" ГЭСи сыяктуу ири курулуштар али алдыда экендигин белгилеген өнөр жай жана энергетика министри Осмонбек Артыкбаев “Датка” подстанциясынын ишке киришин чоң окуя катары баалады:
- Жаңы курулуштар менен жалпы өлкөбүздүн экономикалык, инфраструктуралык абалы жогорулайт. Мунун баары жалпы аракеттин натыйжасы менен болуп атат. Бул долбоорду ишке ашырган жана аны багыттап тургандарга биз өтө ыраазычылыгыбызды билдиребиз.
Кыргызстандын өнүгүүсүнө экономикалык инвестиция салууга Кытай даяр экендигин бул өлкөнүн Кыргызстандагы элчиси Ци Даюй да салтанаттуу азем учурунда белгиледи:
- Бул долбоордун бүтүшү жана башталышы – Кыргызстандын энергетикалык көз карандысыздыгы үчүн абдан чоң мааниге ээ.
“Датка” подстанциясы аркылуу Жалал-Абад, Ош, Баткен облустары электр жарыгын түз алат. Жалал-Абад облбийлигинин сектор башчысы Талант Мамасадыков буга дейре аталган облустар электр энергиясы үчүн Өзбекстанга көз каранды болуп келгендигин, коңшу өлкөгө көз каранды болбоо үчүн "Датка-Кемин" подстанциясын сөзсүз куруу жагын айтты:
- Баткен облусу электр тогунун 80% Өзбекстан аркылуу алчу. Ош облусуна электр тогу 60% тегерегинде ошол жак аркылуу өтчү. Себеби мурда союз мезгилинде Борбор Азиядагы республикалар энергетикалык бир шакекчеге байлангандыктан электр энергиясы Анжияндан эки линия аркылуу өтчү. Бүгүн “Датка” подстанциясынын ишке берилиши менен түштүк жак толук түрдө энергетикалык көз карандысыздыкка жетиштик. Бирок Кыргызстан азырынча энергетика жагынан толугу менен эркин боло элек.
Анткени түндүк аймактагыларга электр зымдары мурун Казакстан аркылуу өтчү. Ушул эле “Датка” подстанциясынан Кеминге чейин 500 киловаттык экинчи долбоор башталат. Ошол эки жылдын ичинде бүтсө, Кыргызстан өзү иштеп чыгарган электр энергиясы менен өз аймагын толук камсыздаганга мүмкүндүк болот жана электр тогун экспортко чыгарганда да болот.
“Датка” подстанциясын курууга кытайдын ТBEA компаниясы жыйырма жылдык 2% үстөгү бар 208 миллион доллар каражат жумшаган. Аталган компания жергиликтүү жолду курууга жети миллион сом короткон, балдардын мектеп куралдары үчүн жакында жүз миң доллар акча котороорун компания директору У Жан Цин чогулушта билдирди.
Энергетика жана өнөр жай министри Артыкбаев өлкөнүн энергетика системасын реанимацияга түшкөн оорулуу катары баалады.
Дүйнөлүк банк болсо өлкөнүн энергетика тармагын калыбына келтирүү үчүн 870 млн. доллар керектигин жарыялады.
Кыргызстан кайрадан энергокризистин капшабындабы?
Эксперттердин баамында, Кыргызстан кезектеги энергетикалык каатчылыктын алдында турат. Кышкы жылытуу сезонуна даярдык көрүү үчүн 4 млрд. 700 млн. сом жетишпейт. Жылдагыдай электр энергиясын экспорттоп, андан түшкөн акча менен көмүр, карамай сатып алуу да кыйынчылыкка учуроодо. Анткени Токтогул суу сактагычында суунун аздыгы электр энергиясын экспорттоого тоскоолдук жаратууда. Энергетика жана өнөр жай министрлиги быйылкы жылы 500 млн. киловатт саат электр энергиясын экспорттоо да кыйынчылыкка учурап жатканын билдирди.
Азыркы мезгилге карай Токтогул суу сактагычында 13 млрд. 698 млн. куб метр суу бар. Салыштырмалуу былтыр ушул мезгилде Токтогулда 16 млрд. 288 млн. куб метр суу болгон.
Энергетикалык эксперттер Токтогулдагы суу быйыл кышында электр энергиясы менен камсыздоого жетерин, бирок кийинки жылга абал өтө оорлошорун айтып жатышат.
Суу аздыгынын терс таасири тууралуу энергетика жана өнөр жай министри Осмонбек Артыкбаев буларды билдирген эле:
- Суунун тартыштыгы 2 млрд. 800 млн. кубдун деңгээлинде болуп атат. Бул сөзсүз түрдө биздин энерго балансыбызга өтө жоопкерчиликти жүктөп атат. Ошондуктан биз экспорт деген маселени өтө терең карап жатабыз. Эгер мүмкүнчүлүк болсо, ички резервдер менен акча маселесин чечсек, экпорт дегенди токтотуп коёлук деп атабыз.
Министр ошондой эле кыргызстандыктарды үйлөрүн көмүр менен жылытууга өтүүгө чакырууда.
Эскирген жабдыктардын эсеби
Кыргызстандын энергетика системасы быйылкы жылы суунун аздыгынан эле эмес, жабдуулардын эскирүүсүнөн да жабыркап турат. Дүйнөлүк банктын эсеби боюнча, Кыргызстандын энергетика системасын оңдоп-түзөө үчүн 870 млн. доллар талап кылынат. Тагыраак айтканда, Токтогул ГЭСин ремонттоого 260 млн. доллар, Үч-Коргон ГЭСине 130 млн. доллар, Ат-Башыга 25 млн. доллар керек. Андан сырткары электр зымдары, подстанциялар үчүн да 350 млн.доллардан ашуун каражат керек.
Эл аралык эксперттер жана Кыргызстандын энергетика министрлиги энергетика тармагына каражат тартуунун булактарынын бири катар тарифтерди көтөрүүнү караштырып жатат. Тарифтерди көтөрүүнүн бир нече варианттары аталууда. Алардын бири боюнча электр энергиясын пайдалануу 300 киловатт сааттан ашкандан кийин башка тариф коюу сунушталган. Андан сырткары үч фазалуу токту пайдалангандарга бааны көтөрүү каралууда.
Энергетикалык эксперт Расул Үмбеталиев Кыргызстанда электр тармагындагы техникалык жана коммерциялык жоготууларга каршы олуттуу күрөш жүргүзүлбөй жатат деп эсептейт. Эгерде чындап күрөш жүргүзүлсө, энергетика тармагынын акчага муктаждыгынын бир бөлүгүн жабууга болот эле дейт Үмбеталиев:
-Коррупция деп жатпайбызбы, жалпы коррупция. Ошону азайтмайынча биздин энергетика системабыз оңолбойт. Чындыгында жоготуулар ( жаңы бийлик учурунда) кескин түрдө азайтылган жок. Алар техникалык жоготууларды көбөйтүп, коммерциялык жоготууларды азайтып жатышат. Булардын баары кагаз жүзүндө гана болууда. Жалпысынан баары мурункудай болуп кала берүүдө.
Кыргызстандын энергетикалык системасында кезинде жоготуулар 36 пайызга жеткен. Азыркы кезде жоготуулар 21% түзөт.
Энергетика жана өнөр жай министрлигинин статскатчысы Батыркул Баетов болсо жоготуулар кыскартылып жатканын айтат:
- Коммерциялык жоготуулар 17.2 пайыздан 3.6 пайызга түштү. Бул деген уурулук беш эсе азайды дегенди билдирет. Ал эми техникалык жоготуулар 18-19% болчу, азыр 17.6% болуп калды. Бир пайызга гана азайттык. Анткени ал акчаны талап кылат.
Энергетика жана өнөр жай министри Осмонбек Артыкбаев энергетика тармагын оор абалда реанимацияга түшкөн оорулуу катары мүнөздөгөн. Ага эксперттер да кошулат. Министрлик абалды жакшыртуу үчүн тарифтерди көтөрүүнү сунуштап жатат. Бирок саясий себептер жогорку бийликти андай кадамга баруудан кармап турат.
