Экономика

Айылдык кеңештин айрым депутаттары Бишкектеги маалымат жыйынында Геология жана минералдык ресурстар боюнча агенттиктин мурунку башчысы Ишимбай Чунуевди айыптады. Чунуев болсо мыйзам бузуу болду деген дооматты четке кагууда.

Жетим-Тоо кениндеги Данги аймагын чалгындоо үчүн кытайлык “Арт майнинг” компаниясынын лицензиясы былтыр жыл этегинде узартылган экен. Нарын облусундагы Орток айыл кеңешинин депутаты Кеңешбек Мүсүров кенди иштетүүгө каршы 10 миң кол топтолгонун айтып, лицензиянын берилиши үчүн Геология жана минералдык ресурстар боюнча агенттиктин мурунку башчысы Ишимбай Чунуевди күнөөлөдү:

- Жетим темир кенине берилген лицензиялар 2011-жылы жокко чыгарылган. Бирок ага карабастан, кенди иштетүүгө мораторий жарыялоо боюнча 10 миң кол топтолгонун эске албастан, Чунуев 2012-жылы 17-декабрда жең ичинен болобу, айтор берип жиберди. Бул жерде чоң катачылык, мыйзам бузуу болгон. Себеби лицензия берилип жатканын жергиликтүү эл, жергиликтүү бийлик билген эмес. Нарын районунун акими 3-июнда бул тууралуу орун басарына берип жатат. Орун басары болсо 20-июнда Орток айыл өкмөтүнө кат жолдоп жатат. Биз болсо сессиябызды 8-июлда өткөрүп, Данги участогун геологиялык чалгындоого бербөө тууралуу чечим кабыл алдык.
Кыргызстан жаштар кеңешинин өкүлү Жеңиш Молдокматов президент Алмазбек Атамбаев соңку ирээт Нарынга барганда Жетим-Тоо ачылбайт деп айтканын эскерип, эгер казуу башталса, кесепети оор болоорун билдирди:

- Президенттик шайлоодо ар бир талапкер, парламенттик шайлоодо азыркы беш фракциянын өкүлдөрү Жетим-Тоо сатылбайт, берилбейт деп убада берген. Жетим-Тоонун үстүндө 500 метр аралыкта корук жайгашкан. Мыйзамда кен корук турган жерде болсо, ал мамлекетке кайтарылышы керек деп каралган. Ушуну эске алып, мораторий жарыялаш керек. Эгерде бийлик башчылары күзүндө, же жакын арада Нарында үчүнчү, же экинчи тарап дейбизби, оппозиция, позициясы дейбизби, Жетим-Тоону имиш кылып элди көтөрбөсүн десе, Жетим-Тоо маселесин жабыш керек.

Молдокматов Жетим-Тоо боюнча тиешелүү материалдар атайын кызматка берилгенин, ал жактан кылмыш иш козгоо талап кылынарын кошумчалады.

Ишимбай Чунуев болсо лицензиянын мөөнөтүн 2014-жылга чейин узартууда мыйзам бузуу болбогонун, аталган мамлекеттик мекеме расмий жооп даярдап жатканын “Азаттыкка” маалымдады:

- Мен лицензия бөлүмдүн балдарына тапшырма бердим. Эч кандай мыйзам бузуу болгон эмес. Жаңы мыйзам боюнча бергенбиз. Бул боюнча агенттик расмий жооп берет. Бул жерде саясий буйрук менен эле маселе көтөрүп жатышат. Муну атайын комиссия чечкен. Ошол комиссия жооп берет. Комиссия былтыр 26-ноябрдан тарта иштеген. Алар маалыматты толук берет. Лицензия кен казууга эмес, чалгындоо үчүн берилген.
Геология-минералогия илимдеринин доктору, профессор Кубат Осмонбетов 1980-жылдары Жетим-Тоо темир кенин изилдөөгө катышкан. Анын маалымдашынча, кен 1950-жылы ачылган экен:

- Союздун тушунда 10 миллиард тоннага чейин темир бар деген божомол айтылган. Темирдин татаал жерлери көп, ар кандай минералдары бар. Жетим-Тоодо темир жаткан бассейиндин узундугу 45 чакырымга, туурасы 1,5 чакырымга созулат. Нарын суусунун оң жээги менен Караколдун Күрмөнтүсүнө чейин барат. Союздун тушунда геологиялык жактан начар изилденген. Ошондуктан Жетим-Тоонун кийинки божомолу боюнча 3,5 миллиард тонна темир бар.

Осмонбетовдун билдиришинче, кенде Данги, Кара-Таш, Молдобашы, Күрмөнтү дегендей 10 чакты участок бар. Кен Нарын дарыясынын оң жээгинде жайгашкан, сол жээгиндеги корукту марал, арка-кулжа байырлайт. Кенде алтын да бар дейт окумуштуу:

- Геологдор “Жетим-Тоонун ташы” деп койобуз. Ошол ташта Кумтөрдүн алтыны жайгашкан. Эгерде биз жакшылап издесек, Жетим-Тоодон темир эле эмес, алтын да тапсак болот. Алтын кармаган таш ошол Кумтөрдөн Жетим-Тоого чейин келет. Таштын жашы да, түрү да ошондой. Ошондуктан Жетим-Тоону темир кени деп эле далдактатып иштетпей, жакшылап издесе, алтын, дагы башка пайдалуу заттардын кенин табууга болот. Үчүнчүсү - эгер Жетим-Тоону казсак, Нарын дарыясынын суусун Сыр-Дарыя, Аралга чейин темирдин даты менен чайкайбыз. Анан коруктагы маралдарды, арка-кулжаны үркүтөбүз. Кыскасы, менин колумда болсо, Жетим-Тоону бербейт элем. Кийин өзүбүз казсак, алтын да табабыз.

Мурунку президент Курманбек Бакиевдин тушунда Жетим-Тоонун Күрмөнтү жана Молдо-Башы деген жерлери “Майлин ресурс” деген кытайлык компанияга берилген. 2011-жылы компаниянын лицензиясы жокко чыгарылган. Бирок азыр “Майлин ресурс” кыргыз өкмөтү менен соттошуп жатат.

Буга чейин Жетим-Тоону Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолун курганы үчүн кытайлыктар алат деген сөз тарап, жергиликтүүлөр бир катар нааразылык акцияларды өткөргөн. Ушундай маалымат таратканы үчүн 2011-жылы ал маалдагы жаратылыш ресурстары министри Замирбек Эсенаманов ошол убактагы өкмөт башчы Алмазбек Атамбаевден сөгүш алган эле.

Бул жөнүндө 23-июлда өлкөнүн маалымат булактары Экономика министрлигине жана Мамлекеттик статистика комитетине шилтеп кабарлады. Бул долбоор, президент Ислам Каримов мурда айтканга караганда, үч жылдын ичинде бүтүп, пайдаланууга берилүүгө тийиш.

Өзбекстандын Тажикстанды кыйгап өткөн темир жолду куруу ниети жөнүндө президент Ислам Каримов апрелде Анжиянда облус депутаттары алдына жар салган. “Фергана өрөөнүндө 10 миллион эл жашайт. Ошондуктан бул регион менен темир жол байланышы жок экенине көңүл бурбай койо албайбыз. Бул маселе 2014-2015-жылдары чечилет. 2016-жылы темир жолдун курулушу аяктап, биз Анжиянга чейин поезд менен барганга мүмкүнчүлүк алабыз”, - деп айткан Каримов кезексиз жыйында.

Азыр Ташкен тараптан Фергана өрөөнүнө жүк негизинен 2 200 метр бийиктеги Камчык ашуусу аркылуу машине менен ташылат. Ташкендик серепчи Дмитрий Поваровдун “Азаттык” радиосунун өзбек кызматына айтышынча, Тажикстандын Согду облусу аркылуу Ташкен - Жалал-Абад темир жолу өткөнү менен, ал жүк ташуу үчүн пайдаланылбайт.

- Фергана өрөөнүнө Тажикстан аркылуу өткөн темир жол менен жүк ташылбайт. Өзбекстандын ортолук аймагынан Фергана өрөөнүнө автомобиль менен жүк ташуу өтө кымбат турат. Ошон үчүн темир жол куруу жөнүндө чечим кабыл алынган.

Ангрен-Пап темир жолу бүтсө, Өзбекстан Тажикстан тараптан өтчү 129 чакырымды пайдаланбай калат. Азыр ал тилке аркылуу мунай ташыганы үчүн Дүйшөмбү шаарына жылына 25 млн. долларга жакын акы төлөйт.

Курулушу жаңы башталган Ангрен-Пап темир жолун бүткөрүүгө 2 млрд. доллар кетери айтылууда. Намангандагы машине куруу заводунун мурдагы директору Абдувахид Паттаев “Азаттыктын” өзбек кызматына курган маегинде Ташкен облусун Фергана өрөөнү менен бириктирген темир жол чыгымын ылдам эле актайт, Өзбекстан Тажикстандын көзүн карабай калат дейт:

- Бул темир жол 2 миллиард доллар эмес, андан кымбатка турса дагы өзүн тез эле актайт. Канткен күндө деле, эртеби-кечпи, Тажикстанды кыйгап өткөн темир жол курулуш керек болчу. Себеби жолду пайдаланып, Тажикстан кысым жасоону уланта бермек. Темир жол курулуп бүтсө, Өзбекстан коңшулардын айынан жаралчу кыйынчылыктардын кутулат. Мунун жакшы жагы бар, жаман жагы жок.

Талдоочулар Ангрен-Пап темир жолу, ошондой эле долбоорлонуп жаткан Кытай-Кыргызстан-Өзбекстан темир жолу Ташкенге Тажикстанга таасир этчү кошумча буроо болорун айтышат.

Ташкен 2010-жылдан тарта Рогун ГЭСинин курулушуна байланыштуу Тажикстанга өтчү Амузанг-Хатлон темир жолунан жүк тарткан поезддерди тосо баштаган. Кийинки жылы 16-ноябрда чек арадан беш чакырым террорчулар көпүрөнү жардырды деген шылтоо менен жолду бууп салган жана 2012-жылы мартта темир жолдун айтылган бөлүгүн жыйнап алган.

Өзбекстан 2007-жылы Ортолук жана Түштүк аймактарын туташтырган Ташгузар-Байсун-Кумкорган темир жолун курган. 450 млн долларлык бул жол Түркмөнстанды айланып өтөт.

“Ангрен-Пап темир жолу Кыргызстандын түштүгүнө канчалык пайдалуу?” деген суроого Айдаркен сымап комбинатынын директору Толубай Салиев мындай деди:

- Болочокку темир жол аркылуу жүк ташыганга Өзбекстан уруксат берген болсо, абдан жакшы болмок. Жол кыскарат. Азыр Айдаркен, Кадамжай жана Кызыл-Кыянын чоң-чоң ишканалары жүктү Төө-Ашуу аркылуу ташып жатат. Айдаркен сымап комбинаты жана Кадамжай сурьма комбинаты жабдууларды, чийки заттарды, химиялык регенттерди жана башка заттарды темир жол менен ташыса, арзан жана ыңгайлуу болмок. Жол кыскарса, абдан жакшы болбойт беле.

Толубай Салиев бирок ал жолду пайдалануу үчүн Өзбекстан кыргызстандык ишканаларга келген жүктөрдү негизсиз кармап текшергенди токтотуш керек экенин баса белгиледи:

- Алар Айдаркен сымап комбинатына келген жабдуу жана башка нерселерди чыгарбай тосуп алып, кыйнагандыктан биз унаа жолун эле колдонобуз. Темир жолду пайдаланбай калганыбызга эки жылга аяк басты.

Толубай Салиев мындай жасалма кыйынчылыктардан улам Айдаркен сымап комбинаты Фергана шаарындагы темир жол түйүнүн пайдаланганды эки жылдай илгери токтотконун кошумчалады.

Ал эми украиналык эксперт Микола Загурский босоголош жана чек арасы чиелешкен Борбор Азия мамлекеттери чоң добоорлордун үстүнөн чогуу иштешпей, ар кими “өз көмөчүнө күл тартканы” региондогу стабилдүүлүккө салым кошпойт деп эсептейт:

- Борбор Азия мамлекеттеринин өз ара кызматташуусунун азыркы абалы таң калтырат. Эгер алар өз ара жакшы мамиледе болсо - мен ушуну кааламакмын - көп ийгиликтерге жетише алмак. Себеби региондогу туруктуулук өз ара кызматташуунун абалына көз каранды. Борбор Азиянын ар бир өлкөсүнүн улуттук өзүмчүлдүккө жетеленип, кандайдыр бир өз алдынча кадамдарды жасаганы жаман ойлорго түртөт. Албетте атаандаштык бар. Бул табигый нерсе. Аны эч ким жокко чыгара албайт. Бирок экономикалык, гуманитардык жана башка багыттагы кызматташуудан орток долбоор жаралмак. Бул улуттук өзүмчүлдүктүн натыйжасында кабыл алынган чечимден мыкты болмок. Анткени кырдаалды бейстабилдештирүү дайыма кошумча чыгым менен коштолот. Тилекке каршы Өзбекстан бул факторду эсине албайт.

Белгилей кетели, май айында президент Алмазбек Атамбаев Орусия-Казакстан-
Кыргызстан-Тажикстан темир жолун курууну сунуш кылып, Ташкендин кычыгына тийген. Бул долбоор ишке ашса, эксперттердин айтымында, Өзбекстандын түштүк облустары үчүн пайдалуу болот.