Экономика

Азиянын борбору менен түштүгүндө 3 миллиард ашуун калк жашайт, экономикалык ыкчам өнүгүү жолуна түшүп алган Кытай, Индия сындуу лөк мамлекеттер турат. Түштүк Азияда өндүрүлгөн товарларды айланма деңиз жолу аркылуу ташып жеткирүүгө караганда кыйла жакын кургак жол бар. Казакстан, Өзбекстан, Ооганстан аркылуу өтчү кыска темир жол катнашы алгач Кашкар-Анжиян ортосунда салынары айтылып, аны А. Акаев өкмөтү кыргыз дипломатиясынын чоң жетишкендиги, Анжияндан Нарын дайрасын бойлой Арпа, Аксай жайлоолорун тепчип өтүп, Торугарт ашуусунан тике эле Кашкарга өтөрү, анын аркасында Кыргызстандын түндүгү менен түштүгү ортосундагы катнаш жакшы жолго коюлары айтыла баштаган. Бирок да илгертен келаткан Жибек жолунун нугу бул ирет деле Казакстан аркылуу өтүп, Кыргызстанды кыйгай Өзбекстандан түз эле Ооганстанга өтүп кетерин Кыргызстандын Экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтык программасынын министрлер жыйынында өкүнүч менен белгиледи:

- Тилекке каршы, Кыргызстанга темир жол жетпей калды. Биз бу темир жол Кытай, Өзбекстан, Ооганстан аркылуу улантылышын каалайбыз. Бүгүн биз Өзбекстан, Кыргызстан, башка өлкөлөр эч кандай тоскоолдук көрсөтпөстөн соода кыла бериши тууралуу келишимге кол коебуз.

Азия өнүгүү банкы демилге көтөрүп жаткан Түндүк-түштүк жана Чыгыш-батыш транспорт коридору Кытайдан башталып Казакстанды тепчий өтүп, Өзбекстанга келип, андан Ооганстанды басып, Пакистан менен Ирандын деңиз портторуна чыгары Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташуу уюмунун Бишкекте өткөн жыйынында ырасталды. Пакистандын Карачи, Гвадар, Ирандын Чабахар, Бандар и Аббас портторуна оңор эмес жүктөр Кытай менен Борбор Азиядан ташылып келет. «Түштүк ачык унаа жолу» долбоорунун негизги максаты чөлкөмдү глобал экономикалык соодага кошуу, бул жердеги жакырчылыкты азайтуу максатын көздөйт. Кыргызстандын Экономика жана каржы министринин статс-катчысы Эмирлан Төрөмырзаев азырынча континенттердин экономикалык кызыкчылыгын артынган темир жол качан курулары белгисиз экенин айтты:

- Транспорт жана транзит долбоорлору боюнча, азыр ал тууралуу кайсы мөөнөттө ишке ашырыларын ачык айтыш кыйын.

Ооганстан аркылуу өтчү «түштүк транспорт коридорунун» ишке ашышына жолтоо болгон жагдайлар бажы тосмолору, автожолдордун начардыгы, аркыл тоскоолдордун арбындыгы болууда. Адистердин айтымында, жол катнашын жакшыртууга бери дегенде эле 5 миллиард доллар талап кылынат. Ооганстан менен Пакистан, Иран аркылуу өтчү 8 жолдун баарысы тең оңдолушу зарыл, мындан тышкары жол коопсуздугу, бажы тосмолорун жөнөкөйлөштүрүү проблемасы турат.

Чөлкөмдөгү экономикалык кызыкчылыктардын кыйгач чыгып калышы биралдын мыйзамченемдүү көрүнүш. Эмирлан Төрөмырзаев Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтык программасынын долбооруна кириш үчүн үчтөн кем эмес өлкөнүн колдоосу керектигин билдирди. Ошондон Кыргызстан үчүн өзгөчө маанилүү Анжиян-Торугарт-Кашкар жолун куруу актуалдуулугун жогото элек. Кыргызстандын Экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров сырттан келген экономикалык жардам жалпы эле чөлкөмдүн кызыкчылыгына кызмат кылат кылат деген пикирде.

Азия өнүгүү банкынын президенти Хирохико Курода ушу тапта Борбор Азия өлкөлөрүнүн алдында оголе чоң мүмкүнчүлүктөр ачылып жатканын белгилеп, ыкчам өнүгүп кеткен Түштүк Азия өндүрүлгөн товарларын өткөрүүгө куштар экенин маалым кылды. Байыртан келаткан Жибек жолун жандандыруу, деңиз жолуна чыгуу, товарларды ыкчам жеткирүү, бажы, саясий, экономикалык тосмолорду жоюу ошондон жалаң экономикалык эмес, саясий кызыкчылыкка айланууда.

- Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтыкка арналган конференциянын маани-мазмуну терең, ал Кыргызстан үчүн да пайдалуу. Кыргызстан, анын жанындагы өлкөлөр деңиз жолунан ыраак жайгашкан. Иш-чара алардын деңиз жолуна чыгууга мүмкүнчүлүк түзөт. Буга канчалык ылдам жетсеңер Азия чөлкөмүнүн дүйнө алдындагы барк-баасы көтөрүлөт. Ошондо гана биз турмуш стандарттарын жакшыртуу, жакырчылыкту жоюу тууралуу кеп кыла алабыз.

Өткөн аптада төрт күнгө созулган Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташуу программасына мүчө өлкөлөрдүн ишкерлер, андан соң кеңешчилер менен министрлердин жыйыны глобал экономиканын үлкөн проблемаларын талкууга алды. Министрлер жыйынында чөлкөм кызматташуусун өнүктүрүү тууралуу биргелешкен билдирүү кабыл алынды. Өз ара кызматташууну өркүдөтүүнүн натыйжасында бул өлкөлөр алдыдагы он жыл ичинде улуттук дүң продуктун эки эсеге көтөрүү мүмкүнгчүлүгүнө жетишери айтылды. Жыйын ишине катышкан Ооганстан өкмөтүнүн өкүлү ушул жылдын аягында министрлер жыйынын Кабул калаасында өткөрүү, анда негизинен транспорт проблемасын аба, темир, автожол маселелерин талкуулоо сунушун киргизди.

«Түштүк транспорт коридору» атын алган жаңы долбоор ишке ашып калса түндүктөн-түштүккө, чыгыштан-батышка байма-бай поюздар каттап, автожолдор оңдолуп, чөлкөм экономикасы жанданары турган иш. Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтык программасынын негизги маани мазмуну ушундай.

Министрлер чогулушун утурлап Борбор жана Түштүк Азиянын ишкерлеринин эки күндүк жыйыны Бишкекте өткөн. Анда айтылган пикир-сунуштар ишембиде атайын эксперттердин элегинен өтүп, жекшембиде Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтыкка мүчө өлкөлөрдүн министрлеринин жыйынына талкууга коюлду.

Азия өнүгүү банкынын Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтык программасына Кытай, Монголия, Азербайжан, постсоветтик Борбор Азия өлкөлөрүнүн Түркмөнстандан башкасы кошулуп, быйыл күзүндө Орусия менен Ооганстан мүчө катары жыйынга катышкан. Каадалуу иш-чарага Азия өнүгүү банкынын президенти Харухико Курода өзү келип катышты. Ишембиде ал президент К. Бакиев менен жолугушуп, Кыргызстандын билим берүү тармагын өнүктүрүүгө багытталган 15,5 миллион доллар грант бөлүү тууралуу келишимге кол койду. 90 мектепти курууга, бир тобун жаңылоого жумшалчу бул акчанын пайдаланылышы катуу көзөмөлгө алынарын ырастаган К. Бакиев, Борбор Азия кызматташтык программасы Кыргызстандын өнүгүшүнө жакшы өбөлгө түзөрүн белгиледи:

- Сиздин Борбор Азия кызматташтыгына арналган конференцияга катышууңуз иш-чарага чоң маани-мазмун, жакшы натыйжа берет деп ойлойм.

Кыргызстандын премьер-министри Ф. Кулов министрлер жыйынында чөлкөм кызматташтыгынан ага катышкан өлкөлөрдүн бардыгы пайда табарын белгилеп, Кыргызстан үчүн энергетикалык интеграция өзгөчө маанилүү экенин билдирди:

- Билесиздер, Кыргызстан энергетикалык кубаттуу өлкөлөрдүн катарына кирет, өзгөчө суу энергетикасы боюнча. Адистердин айтымында, өлкөнүн суу энергетика потенциалы 142 миллиард киловат саатты түзөт, бирок анын 10 пайызга жетпегени гана пайдаланылат. Кыргыз өкмөтү мындай кубаттуулукту пайдаланууга, коңшулар менен кызматташууга кызыкдар. Жаңы рынокту табуу үчүн аракет жасап келатат. Камбарата ГЭСтерин куруу кызыккан тараптардын баарын арзан электр энергиясы менен камсыз кылууга шарт түзөр эле.

Борбор Азия өлкөлөрүнүн алдындагы орчун проблема - транспорт, жүктөрдү ташып өтүү, жакын деңиз жолуна чыгуу маселеси болуп келатат. Жаңыдан көтөрүлүп аткан ачык жол долбоору ишке ашып калса Чыгыштан келген жүктөрдүн кыйласы темир жол аркылуу Ооганстанды басып өтүп Пакистан менен Ирандын деңиз портторуна жеткирилмекчи.

- Тилекке каршы, Кыргызстанга темир жол жетпей калды. Биз бу темир жол Кытай, Өзбекстан, Ооганстан аркылуу улантылышын каалайбыз. Бүгүн биз Өзбекстан, Кыргызстан, башка өлкөлөр эч кандай тоскоолдук көрсөтпөстөн соода кыла бериши тууралуу келишимге кол коебуз, - деп маалымдады каржы министри Акылбек Жапаров.

Индия, Кытай, Орусия сындуу ыкчам өнүгүп бараткан өлкөлөрдүн электр энергиясына муктаждыгы өсө бере тургандыгын, Ооганстан аркылуу жакын деңиз жолуна чыгуу мүмкүнчүлүгү ачылганын Азия өнүгүү банкынын президенти Х. Курода да ырастады:

- Чөлкөм өзүнүн стратегиялык жайгашуусунун ыраатын көрүү мүмкүнчүлүгүнө ээ, аны пайдаланышы абзел.

Дүйнөлүк банктын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүн жетекчиси Крис Лавлейс чоң иштин башталышына Кытай өзгөчө кызыкдар деген пикирде. Эл аралык валюта корунун Жакынкы Чыгыш, Борбор Азия бөлүмүнүн башчысы Жон Уикмен-Лин жаңы долбоор чөлкөмдө бизнестин дагы мыкты өнүгүшүнө шарт түзөрүн белгиледи.

Бишкекте өткөн ишкерлер, министрлер жыйыны глобал экономиканын кызыкчылыгы Борбор Азияны кыйладан бери байырлап калганын айгинелеген окуя болду окшойт.