Экономика

Борбор жана Түштүк Азиянын экономикалык алака-катыштарынын анчалык жанданбай келишине мурда советтик социалисттик система жолтоо кылып келсе, эгемендиктин тушунда толгон-токой бажы тоскоолдору, транспорт проблемасы сындуу нака техникалык маселелер калкып чыкты. Түштүк Азия өлкөлөрү ушу тапта ыкчам өнүгүү жолуна түшүп, экономикалык карым-катышын түндүктөгү коңшулары менен чыңдоого өттү. Кыргызстандын инвестициялык «тегерек үстөл» коомдук бирикмесинин жетекчиси Жоомарт Оторбаевдин айтымында, 3 миллиард калк жашаган чоң аймак аркылуу дүйнөлүк соода жолуна чыгуудан Кыргызстан утуш гана алат.

- Түштүктү карасаң чоң Кытай, чоң Индия турат, 3 миллиард калк жашайт. Көрүп атабыз го, Кытайдан канча көп товар келип жатат. Азыркы бизнес форумда үч маселени карап жатабыз. Энергетика, транспорт жана соода. Үчөө тең бизге аябай керектүү. Себеби биздин энергияны сатканга мүмкүнчүлүктөрүбүз бар. Транспорт бизге аябай керек. Себеби биз деңизге чыгышыбыз зарыл. Анан соода. Биздин элдин көбү соода менен жашап жатат. Биздин элибизге, биздин мамлекетибизге, биздин жеке секторго ушул конференция аябай актуалдуу.

Деңиз жолу аркылуу дүйнөлүк соода базарына чыгуунун пайдасын жалгыз эле Кыргызстан эмес, постсоветтик Борбор Азиядагы өлкөлөрдүн текши баары көрөт дейт Улуттар Уюмунун Европалык экономикалык комиссиясынын бөлүм башчысы Андрей Васильев.

- Бул жерде гидроэнергетикалык кубаттуу өлкөлөр, айыл чарбасы алдыга чыккан мамлекеттер бар. Биздин оюбузча, мындай маселени жалгыз-жарымдап чечүү кыйын. Субрегионалдык кызматташуу аркылуу айрым тармактарга жумшалып аткан ири чыгашаларды кыйла азайтууга болор эле. Постсоветтик Борбор Азия мамлекеттеринин баары деңиз жолунан ыраак жайгашкан. Түштүк деңиз жолуна чыгуу Борбор Азия өлкөлөрүнүн эларалык соодага аралашуусуна, экспорттук потенциалын көтөрүүгө жана башка маселелерин чечүүгө чоң көмөк көрсөтмөкчү. Бул маселе өзү татаал, саясий татаалдыктары бар, көп маселелерди чечүү керек. Антсе да кийинки кездери проблеманы чечүү боюнча прогресс байкалууда, Ооганстандагы жагдайдын жайына келе башташы кыйла оптимисттик маанай тартуулайт.

Түштүк Азия менен Борбор Азиянын ортосундагы экономикалык карым-катышты жакшыртуунун бир амалын ушу тапта Казакстан жасоодо. «Компас» инвестициялык компаниясынын президенти Алмас Чукиндин маалымдашынча, Казакстанда Кытайдан келчү кууш темир жолду салышууда.

- Албетте, бул жерде толгон-токой кыйынчылыктар турат. Менин билишимче, азыр Кытайдан келчү темир жолду улап, алардын стандартына ылайык жол салышууда. «Дружба» жолу менен Кытайдан келген жүк Казакcтан аркылуу Каспийге, Актау калаасына чейин ташылып өтөт. Андан ары Иран же Кавказ аркылуу жолду улап кетүүгө болот. Менимче, бул жүктүн ыкчам жеткирилишин камсыз кылат, Кытайдан келаткан жүк 10 күн эртерээк жерине жетет. Салтка айланып калган Индия океаны аркылуу кеме менен айланып жүк ташып келгенче кургак жер аркылуу кыйла ыкчам жеткирилет.

Ыкчам өнүгүп бараткан өлкөлөрдүн экономикалык кызыкчылыгына багытталган Түштүк, Борбор Азия карым-катышынын бир бутагы Кыргызстан аркылуу, Кытайдын батышындагы Шиңжан-уйгур автоном району менен алака-катыш негизинен Кыргызстандын автожолдору, ошондой эле курулушу башталганы жаткан Анжиян- Кашкар темир жолу аркылуу жүрмөкчү. 50 миллион калк жашаган Кытайдын бул району кийинки жылдары ыкчам экономикалык өнүгүү жолуна түшүп, анын натыйжасын постсоветтик Борбор Азиянын жайма базарларын ээлеген буюм-тайымдар көрсөтүп турат.

Түштүк жана Борбор Азия ишкерлеринин жыйыны континенттин ыкчам өнүгүп бараткан өлкөлөрү менен жаңыдан өнүгүп бараткандарынын экөө тең бир эле максатты көздөй тургандыгын айгинеледи. Дүйнөлүк сооданын өктөм талабы менен ачылып жаткан андай мүмкүнчүлүктү эгемен өлкөлөр мунасага келип өз пайдасына чече алышар бекен? Демилгени ишке ашыруу үчүн толгон-токой тоскоолдуктарды жоюу зарыл.

Борбор Азия өлкөлөрүнүн деңиз жолунан ыраактыгы, ички базарынын кичинелиги, ичара сооданын жакшы өнүкпөй жатышы жалпыга белгилүү чындык. Андан да бу эгемен өлкөлөрдүн экономикалык өнүгүш ыраатынын аркылдыгы, саясий реформалардын кечеңдеп жатышы толгон-токой проблемаларды алып чыкты.

Бишкектеги ишкерлер ассоциациясынын мүчөсү Эмил Үмөталиевдин айтымында, ишкерлер, карапайым калк чөлкөм кызыкчылыгы, жалпы максат-мүдөө бардыгын аңдап-түшүнгөнү менен экономикалык биримдикке авторитардык режим жол бербейт:

- Бул саясий ал-ахывал. Эгерде бул жерлердеги авторитардык системалар өздөрүнүн кызыкчылыгын сактай берсе буга эч качан жол беришпейт. Анткени алар түшүнөт, мындай эларалык карым-катыш, соода алардын авторитардык режимине коркунуч көрсөтөт.

Улуттар уюмунун Өнүгүү программасынын жооптуу кызматкери Войцех Хабнер Борбор Азияда өндүрүлгөн товарлардын дүйнөлүк базарга чыгышына мүмкүнчүлүк түзүү, «жол ачып берүү» үчүн ириде бул жерде бирдиктүү экономикалык мейкин болуусу керек деген пикирде:

- Жол ачып коюу – «жашыл коридор» керек деп ойлойм. Бирок муну менен эле иш бүтпөйт. Эртеби-кечпи, бул жерде жолду ачып коюудан мурда саясий, андан да экономикалык биримдик, мейкиндик түзүп алуу керек. Коридор деле жакшы, анда бажы, чек ара тоскоолу, дагы башка маселелердин көбү чечилет. Бирок да ал жетишсиз.

Монголиянын улуттук өнөр-жай-соода палатасынын жетекчиси Энэбиш Оюунтэгштин пикири боюнча, батышы Азербайжандан, чыгышы Монголияга чейин созулган өлкөлөрдүн жакын деңиз жолуна чыгышына коридор – жол ачылат.

- Биз бүгүн мына ушул коридор, Улуу Жибек жолун жаңылоо туурасында сүйлөштүк. Жибек жолу байыртадан Азияны Европа менен байланыштырып, Борбор Азия аркылуу өткөн. Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтыкка кирген өлкөлөрдө жалпы шарттар болушу керек.

Кыргызстандын Жумуш берүүчүлөр конфедерациясынын жетекчи орунбасары Владимир Бородавкиндин ырасташынча, түндүктөн – түштүккө, батыштан – чыгышка созулган аймактын потенциалы акыл менен пайдаланылса, анын убайын 3 миллиард калк көрөт.

- 3 миллиард калкы бар 8 өлкө, түндүк деңизинен – түштүк деңизине чейин созулган аймакты ойлогондо аптыга түшөрүң бышык. Бул ишкерлерге түгөнбөгөн базар. Баарынан маанилүүсү, Кыргызстан бул иштин борборунда турганы.

Кыргызстандын Бизнес ассоциациялар конгрессинин жетекчиси Темирбек Шабданалиев да Азия өнүгүү банкы демилге көтөрүп аткан иштен Кыргызстан чоң пайда көрө тургандыгын айтты:

- Бүгүнкү каралып аткан максаттар андан да жогору, андан да көлөмдүү, ар тармактуу болуп жатат. Ошондон ал Кыргызстан үчүн өтө керектүү нерсе. Себеби биз мурун Советтер Союзунун бир чети, токтолгон жери болуп келсек, эми азыр Борбор жана Түштүк Азиянын ортосунда турабыз. Биз транзиттик өлкөгө айланып, кошуналарлдын кызыкчылыгы биз аркылуу өтүп, андан биз пайда ала турган болуп турабыз. Эми эң чоң максат, ишкерлерди уюштуруп, ушул жыйында туруктуу иштей турган бир орган түзүп алсак, бул келечекте эң чоң жетишкендик болот.

Борбор жана Түштүк Азия ишкерлеринин биринчи ирет өтүп жаткан жыйыны 4-ноябрда улантылат.