Экономика

Борбор Азия өлкөлөрүнүн деңиз жолунан ыраактыгы, ички базарынын кичинелиги, ичара сооданын жакшы өнүкпөй жатышы жалпыга белгилүү чындык. Андан да бу эгемен өлкөлөрдүн экономикалык өнүгүш ыраатынын аркылдыгы, саясий реформалардын кечеңдеп жатышы толгон-токой проблемаларды алып чыкты.

Бишкектеги ишкерлер ассоциациясынын мүчөсү Эмил Үмөталиевдин айтымында, ишкерлер, карапайым калк чөлкөм кызыкчылыгы, жалпы максат-мүдөө бардыгын аңдап-түшүнгөнү менен экономикалык биримдикке авторитардык режим жол бербейт:

- Бул саясий ал-ахывал. Эгерде бул жерлердеги авторитардык системалар өздөрүнүн кызыкчылыгын сактай берсе буга эч качан жол беришпейт. Анткени алар түшүнөт, мындай эларалык карым-катыш, соода алардын авторитардык режимине коркунуч көрсөтөт.

Улуттар уюмунун Өнүгүү программасынын жооптуу кызматкери Войцех Хабнер Борбор Азияда өндүрүлгөн товарлардын дүйнөлүк базарга чыгышына мүмкүнчүлүк түзүү, «жол ачып берүү» үчүн ириде бул жерде бирдиктүү экономикалык мейкин болуусу керек деген пикирде:

- Жол ачып коюу – «жашыл коридор» керек деп ойлойм. Бирок муну менен эле иш бүтпөйт. Эртеби-кечпи, бул жерде жолду ачып коюудан мурда саясий, андан да экономикалык биримдик, мейкиндик түзүп алуу керек. Коридор деле жакшы, анда бажы, чек ара тоскоолу, дагы башка маселелердин көбү чечилет. Бирок да ал жетишсиз.

Монголиянын улуттук өнөр-жай-соода палатасынын жетекчиси Энэбиш Оюунтэгштин пикири боюнча, батышы Азербайжандан, чыгышы Монголияга чейин созулган өлкөлөрдүн жакын деңиз жолуна чыгышына коридор – жол ачылат.

- Биз бүгүн мына ушул коридор, Улуу Жибек жолун жаңылоо туурасында сүйлөштүк. Жибек жолу байыртадан Азияны Европа менен байланыштырып, Борбор Азия аркылуу өткөн. Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташтыкка кирген өлкөлөрдө жалпы шарттар болушу керек.

Кыргызстандын Жумуш берүүчүлөр конфедерациясынын жетекчи орунбасары Владимир Бородавкиндин ырасташынча, түндүктөн – түштүккө, батыштан – чыгышка созулган аймактын потенциалы акыл менен пайдаланылса, анын убайын 3 миллиард калк көрөт.

- 3 миллиард калкы бар 8 өлкө, түндүк деңизинен – түштүк деңизине чейин созулган аймакты ойлогондо аптыга түшөрүң бышык. Бул ишкерлерге түгөнбөгөн базар. Баарынан маанилүүсү, Кыргызстан бул иштин борборунда турганы.

Кыргызстандын Бизнес ассоциациялар конгрессинин жетекчиси Темирбек Шабданалиев да Азия өнүгүү банкы демилге көтөрүп аткан иштен Кыргызстан чоң пайда көрө тургандыгын айтты:

- Бүгүнкү каралып аткан максаттар андан да жогору, андан да көлөмдүү, ар тармактуу болуп жатат. Ошондон ал Кыргызстан үчүн өтө керектүү нерсе. Себеби биз мурун Советтер Союзунун бир чети, токтолгон жери болуп келсек, эми азыр Борбор жана Түштүк Азиянын ортосунда турабыз. Биз транзиттик өлкөгө айланып, кошуналарлдын кызыкчылыгы биз аркылуу өтүп, андан биз пайда ала турган болуп турабыз. Эми эң чоң максат, ишкерлерди уюштуруп, ушул жыйында туруктуу иштей турган бир орган түзүп алсак, бул келечекте эң чоң жетишкендик болот.

Борбор жана Түштүк Азия ишкерлеринин биринчи ирет өтүп жаткан жыйыны 4-ноябрда улантылат.

Азия өнүгүү банкына мүчө өлкөлөрдүн өз ара кызматташуусун өнүктүрүү амалында Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык өнүгүү программасы 1997-жылы иштелип чыгып, кийин ал өзүнчө программа катары иштей баштаганына үч жылдан ашты. Жаңы түзүмгө Кытай, Монголия, Азербайжан, Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан менен Өзбекстан мүчө. Жакындан бери ага Ооганстан менен Орусия кошула тургандыгы маалымдала баштады.

63 өлкөнүн башын бириктирген Азия өнүгүү банкы Кыргызстанга 573 миллион долларлык көмөк көрсөткөн. Жардам акчанын 145 миллион доллары Ош-Бишкек жолун оңдоп чыгуу долбоорун ишке ашырууга чегерилген. Ушу тапта иштин үчүнчү тарамы аткарылууда. Азия өнүгүү банкынын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн жетекчиси Ашраф Маликтин айтымында, бул ишке жергиликтүү адистер катышууда, бирок да тендерди утуп алууга кыргызстандык курулуш компанияларынын мүмкүнчүлүгү жете элек.

- Бул өзү бир нече миллион долларлык долбоорлор. Миллиондогон долларлык ишке макулдашуу түзүп жатканда бизге жетиштүү башкаруусу, техникалык-инженердик кубаты, техникасы менен, каржылык мүмкүнчүлүгү бар, анан да ири эларалык долбоорлордо иштеп көзү каныккан компаниялардын болушун талап кылабыз. Азырынча андай потенциалы бар, тажрыйбасы жетиштүү курулуш компаниялары Кыргызстанда жок.

Ашраф Малик келечекте андай компаниялар Кыргызстандан деле чыгарына ишенерин билдирди. Быйылкы жылдан тарта Азия өнүгүү банкы каржылык көмөк көрсөтүүнүн грант түрүнө өтүп, кредиттердин санын 50 пайызга чейин кыскартты. Азия өнүгүү банкы Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташуу программасынын алкагында Баткенден Тажикстандын Канибадам шаарына электр линияларын тартуу, Ош-Сарыташ, Бишкек-Кордой автожолдорун кайрадан оңдоп чыгуу долбоорлорун каржылоодо.

Азия өнүгүү банкынын аталган долбоор боюнча бөлүм башчысы Крейг Стефенсон өнүгүп бараткан өлкөлөр өз ара түшүнүүчүлүккө жетишүүсү зарыл деп эсептейт. Деңиз жолунан алыс, базары кичине өлкөлөр экономикалык ымала-катыштарын мунасага келип, ачык чечип алышы абзел. Мына ошондой иш-чаралардын экөө удаама-удаа Бишкекте өткөнү турат.

- Буга чейин жасалган иштердин эң негизгиси, чордондуусу эми башталат. Оболу бизнес «тегерек үстөл» жыйыны, артынан расмий жетекчилердин жыйыны чогулганы турат. Ага Кыргызстандын президенти менен Азия өнүгүү банкынын жетекчиси катышат. Бу чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн баарынын алдында бирдей проблемалар, окшош кыйынчылыктар, тоскоолдуктар турат. Баары тең деңиз жолуна түз чыга алышпайт, жергиликтүү базарларынын мүмкүнчүлүгү чектелүү. Тышкы соодага чыгуу көп кыйынчылыктар менен коштолот. Саясий өнүгүү жагында биртоп проблемалар чогулган, жөнгө салуу, башкаруу жаатында да маселелер биртоп.

Азия өнүгүү банкынын адистеринин эсеби боюнча, Борбор Азия республикалары үчүн ириде карым-катнаш – транспорт проблемасын жөнгө салуу, товарлардын бир жерден экинчи жерге ташылып жеткирилишине жол ачып берүү, суу-энергетика маселесин жөндөө, ортодогу соода алака-катышын өнүктүрүү өзгөчө маанилүү. Орусиянын деңиз жолуна чыгуу аракетине караганда Иран менен Пакистандын деңиз портторуна жүк ташуу кыйла арзан, жеңил болоор эле.