Экономика

Азия өнүгүү банкына мүчө өлкөлөрдүн өз ара кызматташуусун өнүктүрүү амалында Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык өнүгүү программасы 1997-жылы иштелип чыгып, кийин ал өзүнчө программа катары иштей баштаганына үч жылдан ашты. Жаңы түзүмгө Кытай, Монголия, Азербайжан, Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан менен Өзбекстан мүчө. Жакындан бери ага Ооганстан менен Орусия кошула тургандыгы маалымдала баштады.

63 өлкөнүн башын бириктирген Азия өнүгүү банкы Кыргызстанга 573 миллион долларлык көмөк көрсөткөн. Жардам акчанын 145 миллион доллары Ош-Бишкек жолун оңдоп чыгуу долбоорун ишке ашырууга чегерилген. Ушу тапта иштин үчүнчү тарамы аткарылууда. Азия өнүгүү банкынын Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн жетекчиси Ашраф Маликтин айтымында, бул ишке жергиликтүү адистер катышууда, бирок да тендерди утуп алууга кыргызстандык курулуш компанияларынын мүмкүнчүлүгү жете элек.

- Бул өзү бир нече миллион долларлык долбоорлор. Миллиондогон долларлык ишке макулдашуу түзүп жатканда бизге жетиштүү башкаруусу, техникалык-инженердик кубаты, техникасы менен, каржылык мүмкүнчүлүгү бар, анан да ири эларалык долбоорлордо иштеп көзү каныккан компаниялардын болушун талап кылабыз. Азырынча андай потенциалы бар, тажрыйбасы жетиштүү курулуш компаниялары Кыргызстанда жок.

Ашраф Малик келечекте андай компаниялар Кыргызстандан деле чыгарына ишенерин билдирди. Быйылкы жылдан тарта Азия өнүгүү банкы каржылык көмөк көрсөтүүнүн грант түрүнө өтүп, кредиттердин санын 50 пайызга чейин кыскартты. Азия өнүгүү банкы Борбор Азия чөлкөмүндөгү экономикалык кызматташуу программасынын алкагында Баткенден Тажикстандын Канибадам шаарына электр линияларын тартуу, Ош-Сарыташ, Бишкек-Кордой автожолдорун кайрадан оңдоп чыгуу долбоорлорун каржылоодо.

Азия өнүгүү банкынын аталган долбоор боюнча бөлүм башчысы Крейг Стефенсон өнүгүп бараткан өлкөлөр өз ара түшүнүүчүлүккө жетишүүсү зарыл деп эсептейт. Деңиз жолунан алыс, базары кичине өлкөлөр экономикалык ымала-катыштарын мунасага келип, ачык чечип алышы абзел. Мына ошондой иш-чаралардын экөө удаама-удаа Бишкекте өткөнү турат.

- Буга чейин жасалган иштердин эң негизгиси, чордондуусу эми башталат. Оболу бизнес «тегерек үстөл» жыйыны, артынан расмий жетекчилердин жыйыны чогулганы турат. Ага Кыргызстандын президенти менен Азия өнүгүү банкынын жетекчиси катышат. Бу чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн баарынын алдында бирдей проблемалар, окшош кыйынчылыктар, тоскоолдуктар турат. Баары тең деңиз жолуна түз чыга алышпайт, жергиликтүү базарларынын мүмкүнчүлүгү чектелүү. Тышкы соодага чыгуу көп кыйынчылыктар менен коштолот. Саясий өнүгүү жагында биртоп проблемалар чогулган, жөнгө салуу, башкаруу жаатында да маселелер биртоп.

Азия өнүгүү банкынын адистеринин эсеби боюнча, Борбор Азия республикалары үчүн ириде карым-катнаш – транспорт проблемасын жөнгө салуу, товарлардын бир жерден экинчи жерге ташылып жеткирилишине жол ачып берүү, суу-энергетика маселесин жөндөө, ортодогу соода алака-катышын өнүктүрүү өзгөчө маанилүү. Орусиянын деңиз жолуна чыгуу аракетине караганда Иран менен Пакистандын деңиз портторуна жүк ташуу кыйла арзан, жеңил болоор эле.

Ушу тапта кытайлык ишкерлер тобу Кыргызстанга келип, инвестициялык шарт-жагдай менен таанышууда. Кыргыз өкмөтү кытайлыктар текстиль, курулуш, автожолдорду калыбына келтирүү, электр энергетикасы, банк, айыл чарба тармагына ири инвестиция алып келишине куштар. Кытайлык ишкерлер менен жолугушуу учурунда кыргыз өкмөт башчысынын 1-орун басарынын милдетин аткаруучу Данияр Үсөнов коңшулар киши башына 1 юандан чыгарса деле Кыргызстандын тыш карызынын кыйласын жабар инвестиция келерин тамаша-чындап эскертти. Анын жанында өткөн жылкы 600 миллион доллар өтөле аз.

- Эмдиги жылы ал 1 миллиард долларга жетет деп ойлоп турабыз. Ал үчүн биз Торугарт менен Эркечтамга барчу эки жолду тезинен оңдошубуз керек. Ишти алдыга жылдырууга каржылык колдоо зарыл. Бул жерде Кытай банкынын өкүлчүлүгүн же филиалын ачуу керек деп ойлойм. Же болбосо кытайлык финансылык топтор банк ачышканы деле оң болор эле. Бизде банк боюнча мыйзамдар абыдан жумшак, эркин.

1-вице-премьер-министрдин милдетин аткаруучу Бишкекте эки айыл чарба машиналарын жасоочу завод, Ошто жибек комбинаты токтоп турганын айтты, курулуш тармагына күргүштөтүп инвестиция алып келүү сунушун билдирди. Кыргызстандын биртоп жерине өзүнчө бир кытай шаарчасын курууга өкмөт жер бөлүп берүүгө макул экенин маалым кылды. Шарты - курулган үйлөрдүн 15 пайызы өкмөткө берилип, калганы инвесторлордун энчисинде калмакчы.

Ушу тапта батыш өлкөлөрүнө Кытайдын кездеме буюмдарынын өтүшү кыйындоодо. Данияр Үсөновдун Кыргызстандын токтоп турган кийим тигүү фабрикаларын иштетип, ал жерден чыккан кийимдерди Кошмо Штаттарга жөнөтүү тууралуу сунушу кытайлык ишкерлердин кызыгуусун туудурду.

- Биз бул жердин шартын коңшу өлкөлөргө салыштырып чыктык. Биздин баамыбызда Кыргызстандагы инвестициялык жагдай Борбор Азиядагы өлкөлөрдүн ичинен кыйла жакшы. Мыйзамдар, өкмөттүн токтомдору бул жерде инвестицияга кыйла жакшы шарттарды түзүүгө багытталган,- деп айтты кытайлык ишкерлер делегациясынын башчысы Ван Ю.

Жакында расмий Бээжин Шаңхай кызматташуу уюмуна кирген өлкөлөргө 900 миллион долларлык кредит бөлө тургандыгын жарыя кылган. Данияр Үсөнов ага Кыргызстан 4 долбоорду сунуштай турганын маалымдады. Алар - Кытайга электрэнергиясын экспорттоо, Кытайдан Борбор Азияга оптика-жип телефон зымын тартуу, соода жүргүзүүгө көмөк көрсөтүү үчүн кыргыз банктарына 5 милилон доллар бөлүү, Кыргызстандын алтын соодасына Кытайды катыштыруу. Ойлонтчу жагдай, 20 жылдык мөөнөткө жылына 2% үстөк пулу менен берилчү кредитти өкмөт өзү кепилдиги менен ала албайт. Азырынча Кыргызстан кредитти 15 жылдык мөөнөт менен жылына 3% үстөк пулун төлөп берүү шарты менен алууну ойлонууда.

Ыкчам өнүгүп бараткан Кытайдын ири инвесторлорунун бул жакка келип иштөөгө көөнү жок. Ошондон Кыргызстанда Кытайдын жалпы эл керектөөчү арзан товарлары гана өтүмдүү чыгып, ортодогу алака-бериш соода жагында гана жүрүүдө. Кытайлар ириде ички мүмкүнчүлүктү карап, ошого жараша иш жүргүзүүнү жакшы көрөт. Ван Ю «кыз жигит менен жаңы эле таанышты», деп билдирди, кытайлык ишкерлердин Кыргызстанга иш сапарынын максат-мүдөөсүн баяндап.

Бишкек экономикалык аймагынын башкы директору Эмил Ибраимов кытайлык ишкерлер Кыргызстан аркылуу Батыш өлкөлөрүнө чыгуу идеясын колдоп чыгышы мүмкүн деген пикирде:

- Себеп дегенде, кытайлыктар макул болушу мүмкүн. Азыр Америка Кытайдын товарларына көп тоскоолдук коюп жатат. Квота деген бар. Менчиктин 51 пайызы бизде, 49 пайызы Кытайда болсо, кирешесин акыл менен туура бөлүштүрө алса – бул жол туура болот.

Жаңы кыргыз өкмөтү кыйладан бери эле ири инвестиция алып келүүгө куштар экенин айтып келатат. Бирок анын көбү азырынча илгери үмүт, изги тилек бойдон калууда.