Экономика

Ушу тапта элди «Таласта да Барскоондогудай кырсык кайталанбайбы?» деген суроо түйшөлтүп турган чак. Анткени 1998-жылдын май айында болгон экологиялык кырсык алтындын пайдасын көргөндөр дайыма эле элдин саламаттыгын ойлой бербестигин көрсөткөн. Өткөн аптанын аягында бейөкмөт уюмдардын демилгеси менен Таласта «Жерүй алтын кенин казуу иштери экологияга кандай таасирин тийгизиши мүмкүн?» деген маселе талкууланды. Жыйындын жүрүшү көргөзгөндөй, жергиликтүү элди баарыдан мурда уулуу калдыктар көмүлүүчү жайдын Таластын Караой айылына жакын жайгаша тургандыгы тынчсыздандырат экен. Барскоондогу экологиялык кырсыкта элдин таламын талашуу менен аты чыккан «Өмүр дарагы» бейөкмөт уюмунун жетекчиси Калия Молдогазиеванын айтымында, кен иштетүүчү фабриканын курулушу башталганы жатса да азырынча коопсуздук жаатында пайда болгон суроолорго так жооптор алына элек.

- Жерүй боюнча болгон материалдарды окуп, карап чыктык. Башкы максатыбыз – ««Норокс» компаниясы экология боюнча коопсуздук чараларын кантип сактайт?» деген суроого жооп алуу. Кенди казып алуу иши жергиликтүү элге, алардын ден-соолугуна зыянсыз болсо деген тилегибиз бар. Өкмөт элдин кенди казуу боюнча ой-пикирлерин угуп туруп, анан курулушту, алтын алууну башташы керек, - дейт Калия Молдогазиева.

Жерүй алтын кени 1969-жылы ачылган. Анда ар кандай эсептер боюнча 70тен 100 тоннага чейин алтын бар. Кенди казуу укугу өкмөттүн быйыл 19-апрелде чыккан токтому менен Улуу Британиянын «Оксус голд» компаниясына тийди. Жерүйдү иштетүү максатында «Талас майнинг компани» акционердик коому түзүлгөн. Анын 67% акциялары «Оксус голд компанинин» карамагындагы «Норокс Майнинг компаниге», ал эми 33% «Кыргызалтынга» таандык.

«Талас майнинг компанинин» жетекчисинин орун басары Кусейин Жамакеев буга чейин «Азаттыкка» маек куруп берген. Өз маегинде ал Жерүй кенин иштетүүгө Кыргызстан тарап атайын акча бөлбөстүгүн, алтын тазалоочу ишкананы куруш үчүн «Оксус голд компани» чет өлкөдөн 68 млн. долларга жакын карыз акча алаарын айткан болчу. Кусейин Жамакеевдин маалыматы боюнча, ал акча казылган алтындын эсебинен төлөнөт. Жылына 6-7 тоннадан алтын алынып, кен 11 жыл иштемекчи. Бирок Жерүйдүн алтыны эмес, алтынды саткандан түшкөн таза киреше бөлүнөт. Ошондо таза кирешенин 67% «Оксус голд компаниге» тиет да, 33% кыргыз тарапта калмакчы.

Талас облустук жаратылышты коргоо башкармалыгынын жетекчиси Эмил Умуралиевдин айтымында, Кыргызстандын мыйзамдарына ылайык «Талас майнинг компани» кенди иштетүү боюнча техникалык-экономикалык негиздемесин Экология жана өзгөчө кырдаалдар министрлигине тапшырып, быйыл 8-сентябрда анын жыйынтыгын алган.

- Жыйынтыкта негизинен 5 сын-пикир айтылган. Кыскартып айтканда, алар негизинен уулуу калдыктар көмүлүүчү жердин Караой айылына жакын жайгашканына байланыштуу, - дейт Эмил Умуралиев.

«Талас майнинг компанинин» экология боюнча адиси Наталья Бушувец кенди казуу ишинде фирма жаратылышты коргоо боюнча бардык эрежелерди так сактаарын, ошондон улам уулуу калдыктарды айылдардан алыс жайгаштыруу жагы каралып жатканын айтат.

- Биз уулуу калдыктарды Караой айылынан алысыраак жайгаштырылы деп, башка жерди караштырып жатабыз, - дейт ал. - Биз, албетте, жергиликтүү элдин санаасын тындыра тургандай бардык коопсуздук жана техника эрежелерин сактайбыз.

Наталья Бушувецтин сөзүнө караганда, уулуу калдыктар үчүн тандалып алынган башка жердин топурагы, өсүмдүктөрү жана жер алдындагы, жер үстүндөгү суулары илимий жактан изилденүүдө.

Кыргыз парламентинин айрым мүчөлөрү «Жерүй алтын кени боюнча жаралып жаткан суроолор Жогорку Кеңеште такталып, талкууланышы абзел эле» деген пикирди айтышат.

- Кумтөрдү иштетүү боюнча «Камеко» менен кыргыз өкмөтүнүн ортосунда түзүлгөн келишим ушул күнгө чейин парламентте ратификациядан өтө элек, - дейт депутат Орозбек Дүйшеев. - Биздин «ири кендер боюнча келишим түзүлгөндө ал ратификациядан өтсүн» деген сунушубуз бар. Мен бул масени кайра-кайра коюп жатам.

- Акылбек мырза, эл аралык финансы уюмдарынын Кыргызстанга көрсөтүп жаткан жардамынын кайрымжысы кандай болуп атат? Кийинки кездери «алардын кедей өлкөлөргө көрсөткөн экономикалык жардамы натыйжа бере элек» деген пикирлер көп айтылууда. Бул тууралуу сиздин пикириңиз кандай?

- Советтер Союзу ойрон болуп кеткенден кийин эл аралык финансы институттары жардам бербесе, биздин өлкө экономикалык жагынан бутуна туруп кетиши кыйын болчу. Биринчи, баштапкы этабында булар жакшы эле жардам беришти деп ойлойм. Бирок башында, капиталисттик доорго жаңыдан өтүп аткан кезибизде эл аралык финансы институттары туура эмес иш кылышкан. Кредит алууну булар өкмөттүн кепилдигине, өкмөттүн колуна өткөрүп коюшкан. Анан да кредиттин кайда жумшалганына жакшы көзөмөл жүргүзбөй коюшкан. Ошонун азабын азыр да тартып жатабыз. Орусиянын, Пакистандын, Индиянын, Түркиянын коммерциялык кредиттерин алып алганбыз. Ага эл аралык финансы институттары да көз салышы керек эле. Себеби, алар макулдугун беришкен. Азыр болсо алынган кредиттердин жоопкерчилигин кыргыз өкмөтү, Кыргызстандын эли тартып жатат. Алар болсо бул жоопкерчиликтен четтеп чыгып кетишти. Бул биринчиден. Экинчиден, 12 жыл ичинде биздин республика деле бир топ нерселерди үйрөнүп калды. Жакшы кесипкөй, ишин мыкты билген балдарыбыз чыкты. Бюджетти түзүп, экономика кайсы багытта өнүгүп баратат, ошону билип, терең аңдачу адистерибиз бар. Тилекке каршы, Эл аралык Валюта Фонду мурдагыдай эле он жыл мурунку өкүмчүлүгүн койбой келатат. «Биздин оюбузча мындай болушу керек» деп, өзүнүн гана айтканын ишке ашырууга ынтызар болуп келатат.

- Ошондон улам кийинки кездери жергиликтүү жагдай-шартты жакшы эсепке албаган эл аралык финансы уюмдарынын өктөм, кеңешчил мамилеси катаң сынга кабылып отурбайбы.

- Дүйнөлүк Банк менен Эл аралык Валюта Фондунун (ЭВФ) ишмердигин айтылуу финансист-магнат Жорж Сорос такай сынга алып келатат. Анткени «булар өзүнүн кызыкчылыгы үчүн иштей башташты. Жер жүзүндөгү финансылык туруктуулукту ойлобой, алдыга жылышты ойлобой, кедей-кембагалдыкты жоюшту ойлобой калышты. Бул институттар аябай чоңоюп кетти» деген сөзгө мен да кошулам. Акыркы 10 жыл ичинде ЭВФ дүйнөнүн 26 өлкөсүндө иштеп жатат. Анын арасынан 6 өлкө азыраак экономикалык өсүшкө жетишти деп айтсак болот. Алардын катарында Түркия да бар. Бирок, тилекке каршы, 19 өлкөдө булар ойлогон оюна жетишпей калды, экономикасы бутуна туруп кеткен жок. Кыргызстанга, ички саясий турмушубузга булар бир топ туруктуулукту алып келишти. Анын мына, өзүңүздөр деле байкап атасыздар, 12 жыл ичинде өкмөт 9 жолу алмашты, онго жакын финансы министрлери алмашты. Эгерде сырт жактан илгери Москва көзөмөлдөгөндөй ЭВФ макроэкономикалык туруктуулукту, убагында пенсия, жөлөк пул беришти көзөмөлгө албаса, абал кыйын болмок. Бюджеттин киреше бөлүгүн катуу көзөмөлгө алып турушту. Бул жагынан алар бир топ жардам беришти, берип да келатышат. Бирок бүгүнкү күндө булар мектеп мугалими сымал «меники гана туура» деген позициядан кетиши керек.

- Азыркы учурда эл аралык финансы уюмдары менен катыш кандай? Ушуга токтоло кетсеңиз.

- Акыркы үч жылда программа түзүп, ЭВФ менен иштешип атабыз. «Тышкы карыздарыбызды кечтиребиз» деп, экономикабызга зыян келтирип жатабыз. Мен бул жерде салык саясатынын реформасына токтолгум келет. Биз бюджеттин киреше жагын бир 50% жогорулатып алганга мүмкүнчүлүгүбүз бар эле. Анан киреше жагын кыйналып-кысталып жүрүп түшүнүп, салык эмне экенин аңдап, аны төлөө зарылдыгын моюндай баштаганыбызда бюджеттин чыгаша жагын караганга ынтызар болбой жатышат. Чыгашаны карабай атышат. Киреше, чыгаша - экөөнү тең салмак карабаганыбыздан экономикалык жагынан бир топ артта калганыбыз аз-аздан сезилүүдө. Биз ЭВФтин айткандарын так аткарып келатканыбыздан, өзүбүздүн оюбузду айтып, аларды ынандыра алганыбыздан улам 1998-жылы жакшы өсүшкө жеткенбиз. Бирок акыркы 4-5 жылдан бери биз артта калып баратабыз. Баштагы ыргак жок. КМШ өлкөлөрүнүн арасындагы эмдиги жылга эсептелген ички дүң продукция өндүрүшү боюнча эң төмөнкү өсүш - биздин Кыргызстанда. Буга ЭВФ теңме-тең болбосо да, өзүнө тиешелүү жоопкерчиликти алышы керек.

- Акылбек мырза, кыргыз өкмөтү ЭВФтин кеңешин угуп, бюджеттин киреше-чыгашасын аныктап, салык саясатын жүргүзүп келатат. Мунун натыйжасы тууралуу кандай ойдосуз?

- Энергетика тармагын менчиктештирүү абдан шашылыш болуп кетти. Анан алардын берген кеңешинин туура эместигин турмуш өзү көрсөттү. Муну мурда эле депутаттар, мен да айтып жүргөнбүз. Тилекке каршы, Дүйнөлүк Банк бизге келе турган жардамга энергетика тармагын менчиктештирүүнү байланыштырып, бизди туура эмес жакка багыттап койду. Кээ бир кеңештери, мисалы, салык боюнча кеңештери да туура эмес. Мисалы, кошмо нарк салыгын айыл чарбасына киргизүү да аябай эрте болду. 2-3 жылдын ичинде бул дагы алар ойлогон пайданы алып келбейт. Кыймылсыз мүлккө болгон салык да эрте кирип атат. Базар-нарк шартына ылайык келбеген салыктар жоюлуп, алардын ордуна ушулар кириши керек эле. Биз салыктардын түрүн азайтыштын ордуна аларды көбөйтүп атабыз. Ал эми «экологиялык салыкты да жүгүртүүдөн киргизебиз» деп атышкан. Ошону араң токтоттук. Эл ичинде бирөөлөр: «Эми абага да салык төлөйбүзбү?» - деп тамашалап атышпайбы. Ушундай нерселердин туура эместигин эл аралык финансы уюмдарынын өкүлдөрү парламентке келгенде, Тапио Саавалайнен менен аңгемелешкенде айтып эле атабыз. Бирок да кыргыз чиновниктери кемде-кем эле документти ачып, аны терең үңүлүп окубаса, башка убакта «Кудайдан кийин эле мен баарын билем» дейт, бирок кагаз карабайт. Анан аларга аябай жеңил болуп атпайбы. Келип «баягыда сүйлөшпөдүк беле. Бул жакшы болот» деп айтса, тигил жакшы же жаман экенин ажыратып айта албайт. Ушундай кемчиликтери албетте, бар. Бирок да буларсыз келерки 5 жылда өз алдыбызча жашап кетебиз деп айтышыбыз кыйыныраак.

- Маегиңиз үчүн чоң рахмат.