Экономика

- Акылбек мырза, эл аралык финансы уюмдарынын Кыргызстанга көрсөтүп жаткан жардамынын кайрымжысы кандай болуп атат? Кийинки кездери «алардын кедей өлкөлөргө көрсөткөн экономикалык жардамы натыйжа бере элек» деген пикирлер көп айтылууда. Бул тууралуу сиздин пикириңиз кандай?

- Советтер Союзу ойрон болуп кеткенден кийин эл аралык финансы институттары жардам бербесе, биздин өлкө экономикалык жагынан бутуна туруп кетиши кыйын болчу. Биринчи, баштапкы этабында булар жакшы эле жардам беришти деп ойлойм. Бирок башында, капиталисттик доорго жаңыдан өтүп аткан кезибизде эл аралык финансы институттары туура эмес иш кылышкан. Кредит алууну булар өкмөттүн кепилдигине, өкмөттүн колуна өткөрүп коюшкан. Анан да кредиттин кайда жумшалганына жакшы көзөмөл жүргүзбөй коюшкан. Ошонун азабын азыр да тартып жатабыз. Орусиянын, Пакистандын, Индиянын, Түркиянын коммерциялык кредиттерин алып алганбыз. Ага эл аралык финансы институттары да көз салышы керек эле. Себеби, алар макулдугун беришкен. Азыр болсо алынган кредиттердин жоопкерчилигин кыргыз өкмөтү, Кыргызстандын эли тартып жатат. Алар болсо бул жоопкерчиликтен четтеп чыгып кетишти. Бул биринчиден. Экинчиден, 12 жыл ичинде биздин республика деле бир топ нерселерди үйрөнүп калды. Жакшы кесипкөй, ишин мыкты билген балдарыбыз чыкты. Бюджетти түзүп, экономика кайсы багытта өнүгүп баратат, ошону билип, терең аңдачу адистерибиз бар. Тилекке каршы, Эл аралык Валюта Фонду мурдагыдай эле он жыл мурунку өкүмчүлүгүн койбой келатат. «Биздин оюбузча мындай болушу керек» деп, өзүнүн гана айтканын ишке ашырууга ынтызар болуп келатат.

- Ошондон улам кийинки кездери жергиликтүү жагдай-шартты жакшы эсепке албаган эл аралык финансы уюмдарынын өктөм, кеңешчил мамилеси катаң сынга кабылып отурбайбы.

- Дүйнөлүк Банк менен Эл аралык Валюта Фондунун (ЭВФ) ишмердигин айтылуу финансист-магнат Жорж Сорос такай сынга алып келатат. Анткени «булар өзүнүн кызыкчылыгы үчүн иштей башташты. Жер жүзүндөгү финансылык туруктуулукту ойлобой, алдыга жылышты ойлобой, кедей-кембагалдыкты жоюшту ойлобой калышты. Бул институттар аябай чоңоюп кетти» деген сөзгө мен да кошулам. Акыркы 10 жыл ичинде ЭВФ дүйнөнүн 26 өлкөсүндө иштеп жатат. Анын арасынан 6 өлкө азыраак экономикалык өсүшкө жетишти деп айтсак болот. Алардын катарында Түркия да бар. Бирок, тилекке каршы, 19 өлкөдө булар ойлогон оюна жетишпей калды, экономикасы бутуна туруп кеткен жок. Кыргызстанга, ички саясий турмушубузга булар бир топ туруктуулукту алып келишти. Анын мына, өзүңүздөр деле байкап атасыздар, 12 жыл ичинде өкмөт 9 жолу алмашты, онго жакын финансы министрлери алмашты. Эгерде сырт жактан илгери Москва көзөмөлдөгөндөй ЭВФ макроэкономикалык туруктуулукту, убагында пенсия, жөлөк пул беришти көзөмөлгө албаса, абал кыйын болмок. Бюджеттин киреше бөлүгүн катуу көзөмөлгө алып турушту. Бул жагынан алар бир топ жардам беришти, берип да келатышат. Бирок бүгүнкү күндө булар мектеп мугалими сымал «меники гана туура» деген позициядан кетиши керек.

- Азыркы учурда эл аралык финансы уюмдары менен катыш кандай? Ушуга токтоло кетсеңиз.

- Акыркы үч жылда программа түзүп, ЭВФ менен иштешип атабыз. «Тышкы карыздарыбызды кечтиребиз» деп, экономикабызга зыян келтирип жатабыз. Мен бул жерде салык саясатынын реформасына токтолгум келет. Биз бюджеттин киреше жагын бир 50% жогорулатып алганга мүмкүнчүлүгүбүз бар эле. Анан киреше жагын кыйналып-кысталып жүрүп түшүнүп, салык эмне экенин аңдап, аны төлөө зарылдыгын моюндай баштаганыбызда бюджеттин чыгаша жагын караганга ынтызар болбой жатышат. Чыгашаны карабай атышат. Киреше, чыгаша - экөөнү тең салмак карабаганыбыздан экономикалык жагынан бир топ артта калганыбыз аз-аздан сезилүүдө. Биз ЭВФтин айткандарын так аткарып келатканыбыздан, өзүбүздүн оюбузду айтып, аларды ынандыра алганыбыздан улам 1998-жылы жакшы өсүшкө жеткенбиз. Бирок акыркы 4-5 жылдан бери биз артта калып баратабыз. Баштагы ыргак жок. КМШ өлкөлөрүнүн арасындагы эмдиги жылга эсептелген ички дүң продукция өндүрүшү боюнча эң төмөнкү өсүш - биздин Кыргызстанда. Буга ЭВФ теңме-тең болбосо да, өзүнө тиешелүү жоопкерчиликти алышы керек.

- Акылбек мырза, кыргыз өкмөтү ЭВФтин кеңешин угуп, бюджеттин киреше-чыгашасын аныктап, салык саясатын жүргүзүп келатат. Мунун натыйжасы тууралуу кандай ойдосуз?

- Энергетика тармагын менчиктештирүү абдан шашылыш болуп кетти. Анан алардын берген кеңешинин туура эместигин турмуш өзү көрсөттү. Муну мурда эле депутаттар, мен да айтып жүргөнбүз. Тилекке каршы, Дүйнөлүк Банк бизге келе турган жардамга энергетика тармагын менчиктештирүүнү байланыштырып, бизди туура эмес жакка багыттап койду. Кээ бир кеңештери, мисалы, салык боюнча кеңештери да туура эмес. Мисалы, кошмо нарк салыгын айыл чарбасына киргизүү да аябай эрте болду. 2-3 жылдын ичинде бул дагы алар ойлогон пайданы алып келбейт. Кыймылсыз мүлккө болгон салык да эрте кирип атат. Базар-нарк шартына ылайык келбеген салыктар жоюлуп, алардын ордуна ушулар кириши керек эле. Биз салыктардын түрүн азайтыштын ордуна аларды көбөйтүп атабыз. Ал эми «экологиялык салыкты да жүгүртүүдөн киргизебиз» деп атышкан. Ошону араң токтоттук. Эл ичинде бирөөлөр: «Эми абага да салык төлөйбүзбү?» - деп тамашалап атышпайбы. Ушундай нерселердин туура эместигин эл аралык финансы уюмдарынын өкүлдөрү парламентке келгенде, Тапио Саавалайнен менен аңгемелешкенде айтып эле атабыз. Бирок да кыргыз чиновниктери кемде-кем эле документти ачып, аны терең үңүлүп окубаса, башка убакта «Кудайдан кийин эле мен баарын билем» дейт, бирок кагаз карабайт. Анан аларга аябай жеңил болуп атпайбы. Келип «баягыда сүйлөшпөдүк беле. Бул жакшы болот» деп айтса, тигил жакшы же жаман экенин ажыратып айта албайт. Ушундай кемчиликтери албетте, бар. Бирок да буларсыз келерки 5 жылда өз алдыбызча жашап кетебиз деп айтышыбыз кыйыныраак.

- Маегиңиз үчүн чоң рахмат.

Грузийада кийинки болуп жаткан окуйаларга жекшемби күнү ишке ашырылган “баркыт ыңкылабына” 2-нойабрда өткөрүлгөн шайлоолордон кийин пайда болуп калган ички сайасий талаш-тартыштардын алкагынан гана карап сереп салыш, Кавказ аймагынын географийалык, тарыхий жана стратегийалык өзгөчөлүктөрүн эсепке алганда, бул аймактагы “чоң ойундун” маңызын терең түшүнүүгө мүмкүнчүлүк бербейт.

Түркий, парсы, славйан, кавказ индо-европалык жана монгол тукумунан келген ондогон калктар конуш кылып келген бул аймакта жүрүп жаткан “чоң ойундун” бир жагында, бул аймакты падыша Орусиясы жана совет доорунан бери өзүнүн табигый узандысы, атүгүл ажыралгыс бөлөгү катары эсептеп келген Орусия турса, экинчи актйор - бул аймактын түркүн калктары менен тарыхий, этностук жана диний байланышы болгон Түркийа аркылуу Орто Азийага таасир чөйрөсүн алып келүүгө тырышкан супер күч АКШ.

Президент Эдуард Шеварднадзе оппозицийа тарабынан ишке ашырылган “баркыт жана гүл революцийасы” деп аталып калган төңкөрүштүн натыйжасында бийликтен кетти. Тбилисинин көчөлөрүнө чыккан эл Шеварднадзенин кетишин чоң ойун-зооктор, фейерверктер менен майрамдашты.

Ал 1928-жылы туулган, 1972-жылы Грузийанын Компартийасынын биринчи катчылыгына көтөрүлүп, 1985-жылы Михаил Горбачев тарабынан СССРдын тышкы иштер министирлигине дайындалган, ошондой эле, Горбачев менен бирге “кансыз согуш” дооруно нокот койгон. 1991-жылы эгемендүүлүгүн алган бул чакан Кавказийа өлкөсүн кийинки жылдары келген Эдуард Шеварднадзенин ушундайча трагедийалуу түрдө бийликтен кетүүсүнүн артында кандайча себептер бар деген суроонун жообун табыш үчүн аракеттер көрүлүп жаткан чакта, баарынан мурда, Кавказдагы мунай куурлары жаатында болуп жаткан окуйалардын арка планына көз чаптыруу ылайык.

Негизинде Шеварднадзенин тагдыры, 1994-жылдын 20-сентийабр күнү кол койулган бир келишим аркылуу Азербайжандын мунайы, АКШ, Британийа, Росийа, Норвегийа жана Түркийанын бир катар мунай компанийалары арасында бөлүшүлгөн учурда чечиле баштады. Азербайжандын мунайын Баку-Тбилиси-Жейхан кууру аркылуу батыштык базарларга алып чыгуу тууралуу токтом бекитилгенден соң, бул ойундун башкы актйорлору АКШ менен Орусийанын ортосундагы негизги теңтайлашуу күч алды. Анткен себеби, куурдун Түркийанын аймагы аркылуу батышка чыгуусу - Азери мунайын Баку-Новороссийск аркылуу алып чыгууну пландаган Москванын колундагы чоң көзүрдү тартып алып, анын бул аймактагы таасирине карата урулган сокку болду.

Ошондуктан, Орусийа, бир чети, Баку-Новороссийск багытындагы куурдун коопсуздугун камсыздаш максатында Чеченстанга карата эки жылга созулган оор согушун баштап, дал эле ошол учурда, Грузийадагы өнүгүүлөрдү өз пайдасына алмаштырууга далбас урду. Баку-Тбилиси-Жейхан пройектинин күжүрмөн колдоочуларынын бири саналган, Азербайжандын Улуттук Мажлисинин төрагасы Апийеттин Жалилов 1994-жылдын сентийабр айында адам колдуу болду. Гейдар Алиевдин бийлике келүүсүнөн кийин абал салыштырмалуу турукташты; бирок эми кезек Баку-Тбилиси-Жейхан куур линийасынын үстүндөгү Грузийада еле.

Бул чакан Кавказ жумуруйатынын эгемендүүлүгүнүн алгачкы жылында, 1991-жылдын май айында Орусийанын жардамы аркылуу бийлике келген Звиад Гамсахурдийанын тагдыры да кайгылуу болду. Ал Түштүк Осетийадагы коогалаңды баса албады жана Орусийа менен келише албай, 1992-жылда бийликтен качып кетүүгө туура келди жана көп өтпөй туруп эле, 1993-жылдын декабр айында сырдуу шартта кайтыш болду. Анын мураскери Шеварднадзе Москва менен дурусураак мамиледе болууну чечти, атүгүл, өлкөдө улашып жаткан баш-аламандыкты басуу максатында орус аскерин өлкөсүнө чакырууга аргасыз калды. Өлкөсүн 1994-жылы КМШнын катарына кошту. Ошондо Грузийа Орусийанын таасир чөйрөсүндө бүтүндөй тушалат деген жоромолдор айтылган болсо дагы, Шеварднадзе Орусийанын нааразычылыктарына карабай бир катар эл аралык келишимдерге кол койуп, тиги КМШ мамлекеттерине салыштырмалуу, өз өлкөсүн эркиниреек багытта башкарып келди.

Жуманын айагында Тбилисиде болгон окуйаларга калктын 70 пайызынын добушун алуу менен 1995-жылда президенттикке келген жана жекшемби күнкү төңкөрүшкө чейин созулган Шеварднадзенин зоболосу жана жалпысынан анын өлкөсүндө жуманын айагында ишке ашкан төңкөрүлүштү ушул маалыматтардын алкагында баалоого туура келет. Түркийа үчүн чоң мааниге ээ болгон төңкөрүш тууралуу өлкөнүн тышкы иштер министрлиги билдирүү жарыйалап, анда Грузияда тез арада оор басырыктуулуктун жана тартиптин салтанат кураарына Анкаранын ишеничи байандалды. Башкаруу чөйрөлөрү жана сайасий аналитиктер окуйаларды кылдат байкап, Шеварднадзенин кетиши “Баку-Тбилиси-Жейхан” мунай пройектине жана жалпысынан бул аймакта бычактын сыртында турган тең салмактуулукка кандайча таасир алып келээри тууралуу түкшүмөлдөп жатышат.

Грузийада 300 миң чамасында азерилер жашайт. Алар мурдагы президент Гейдар Алиевдин көргөзмөсү аркылуу Эдвард Шеварднадзенин тарабын колдоп келишти. Түштүк райондордо жашаган армийандарды айтпай эле койолу, Абхазийа, Ажарийа жана Түштүк Осетийа Автоном Жумуруйаттарында абал күкүрттүү челектин үстүнө отургандай эле бар. “Бандиттер Чөлкөмү” деген атака конгон Кодор жана Панкис өрөөндөрү да көңүлдөн чыгарыла албайт. Төңкөрүш жасагандардын, асыресе, АКШда билим алган Михаил Саакашвилинин, батышка жакын нукта сайасат алып баруусу күтүлгөнүнө карабай, Түркийадагы сайасий байкоочулар грузиялык оппозитсийанын “улутчул-христийан” маанайына шилтеме жасап, баш-аламандыктардын жана ички тирешүүлөрдүн курчуп кетүү мүмкүнчүлүгүн да жокко чыгара албастыгын жоромол кылып жатышат.