Экономика

Кумтөр кенинен Кыргызстан мурда күткөндөгүдөн аз киреше тапканы белгилүү. Ошондуктан «Алтындын көлөмү боюнча экинчи орунда турган Жерүй кени республикага канча пайда берет?» деген суроо коомчулукта өзгөчө кызыгуу жаратууда. Бирок буга ачык жооп айткандар да боло элек. Жерүй кени канча алтынды кандай шартта берээри парламентке да ачык маалымдала элек. Мыйзам чыгаруу жыйынынын тиешелүү комитетин жетектеген депутат Орозбек Дүйшеевдин айтымында, ушул күнгө чейин Жогорку Кеңеште Улуу Британиянын «Оксус голд» компаниясы менен кыргыз өкмөтүнүн ортосунда түзүлгөн келишим ратификациядан өтө элек. «Бул маселени жакын арада парламенттин «өкмөттүк саат» талкуусуна алып чыгайын деген ниеттемин» дейт Орозбек Дүйшеев.

- Кумтөрдү иштетүү боюнча «Камеко» менен кыргыз өкмөтүнүн ортосунда түзүлгөн келишим ушул күнгө чейин парламентте ратификациядан өтө элек. Биздин «ири кендер боюнча келишим түзүлгөндө, алар ратификациядан өтсүн» деген сунушубуз бар. Мен бул маселени кайра-кайра коюп жатам. Буюрса, ноябрь айынын күн тартибине киргизейин деп турам, - дейт депутат Орозбек Дүйшеев.

Жерүй алтын кени 1969-жылы ачылган. Анда ар кандай эсептер боюнча 70тен 100 тоннага чейин алтын бар. Кенден алтындан тышкары күмүш, темир, күкүрт алууга болот. 1991-жылга чейин кенди Карабалта тоо-кен комбинаты казып алууга аракет кылган. 1991-жылдан кийин «Кыргызалтын» акционердик коому түзүлүп, кенди иштетүү укугу анын колуна тийген. Бирок каражаттын жоктугунанбы, же башка да себептери барбы, айтор 1993-жылы иш токтоп калган. Депутат Орозбек Дүйшеевдин айтымында, америкалык «Моррисон кнудсен» компаниясы кенди иштетүүгө 1997-жылга чейин аракет кылып, бирок эч кандай майнап чыгара алган эмес.

- «Моррисон кнудсен» деген компания эч кандай күчү жок компаниябы, же башка да бир себептери болдубу, айтор 1997-жылга чейин кенди же өздөрү казбай, же башкаларга бербей келди. Кенди казмак турсун, мурда тургузулган курулуштарды талкалап жоготушту, - -дейт Орозбек Дүйшеев.

Акыры кенди казуу укугу Улуу Британиянын «Оксус голд» компаниясына тийди. Жерүйдү иштетүү максатында 1999-жылы кыргыз-британиялык «Талас майнинг компани» акционердик коому түзүлгөн. «Талас майнинг компанинин» акциясынын 67% «Оксус голд компанинин» карамагындагы «Норокс майнинг компаниге», ал эми 33% «Кыргызалтынга» таандык.

«Талас майнинг компанинин» жетекчисинин орун басары Кусейин Жамакеевдин айтымында, Жерүй кенин иштетүүгө Кыргызстан тарап атайын акча бөлбөйт. «Оксус голд компани» 68 млн. долларга жакын чет өлкөлүк инвестиция алып келмекчи. Ал акча кредит катары алынат жана Жерүйдүн алтынынын эсебинен кайра төлөнүп берилет.

- «Оксус голд компани» 68 млн. долларды кредит катары Жерүйгө жумшайт, - дейт Кусейин Жамакеев. - 2005-жылы, болжол менен июнь айында алгачкы алтын алынат деген эсеп бар. Ага чейин бир жыл ачык асман алдында иш жүрөт. Андан соң жер алдындагы алтын казылат. Айта кетейин, «Талас майнинг компани» эч бир салыктан бошотулган жок, кандай салыктар болсо, анын баарын төлөйбүз.

Кусейин Жамакеевдин айтымында, Жерүйдө жылына 1 млн. тонна кен топурагын иштете турган фабрика курулмакчы. Ал эми алдын-ала эсептөөлөр боюнча, 1 млн. тонна кен топурагынан 6-7 тонна алтын чыкмакчы. Ошондо, кен 11 жылда казылып бүтөт.

- Орто эсеп менен жыл сайын 6-7 тонна алтын алабыз деген болжол бар, - дейт Кусейин Жамакеев. Ал «Жерүйдүн алтыны эмес, алтынды саткандан түшкөн таза киреше бөлүнөт» дейт. Ошондо таза кирешенин 67% «Оксус голд компаниге» тийет да, 33% кыргыз тарапта калмакчы.

Депутат Орозбек Дүйшеевдин айтымында, «кенден чыккан алтындын өзүн бөлбөй, таза кирешени бөлөбүз» деген кеп «Кыргызстандын казынасына жарытылуу акча калбайт» дегенди түшүндүрөт:

- Эгерде «таза кирешени 67-33% формуласы менен тигилердин пайдасы үчүн бөлөбүз» дешсе, анда Кыргызстан Кумтөрдөгүдөн да аз киреше таап калат. Ошондо начар абалда калабыз.

Орозбек Дүйшеев белгилегендей, Кумтөр кенин иштетүү боюнча келишим да алтынды эмес, таза кирешени бөлүү боюнча түзүлүп, Кумтөрдөн Кыргызстан болгону 50 млн. доллардай гана пайда тапкан. Ошондуктан талдоочулар «Жерүйдөн да Кыргызстан жарытылуу киреше албайт тура» деген жыйынтык чыгарышууда.

Алмания парламентинин өйдөкү палатасы - Бундесратты - оппозициялык христиан-демократтар көзөмөлдөйт, ошондуктан канцлер Герхард Шрөдер сунуштаган чараларга өйдөкү палата каршы да чыгышы мүмкүн. Алманияда азыр Шрөдердин Социал-демократиялык партиясы менен жашылдар түзгөн коалиция бийликте жана канцлердин сунушуна анын өзүнүн партиясынын белгилүү жетекчилери да каршы чыккан.

Бундестагдагы добуш берүү болгон күнү, 17-октябрда, Шрөдер Европа Биримдигинин саммитине да барбастан, Берлинде калып парламенттик сессияга катышты. Анын ордуна Брюсселдеги саммитте Франциянын президенти Жак Ширак сүйлөдү. Бундестагдагы талкуу оор болду жана акырында Шрөдердин сунушу үчүн 305 депутат добуш берип, ал 8 гана добуш артыкчылык менен өттү.

Эксперттердин пикиринде, элдин кеңири катмарларына жакпай турган экономикалык чараларды жаңы жыл алдында сунуш кылуу менен дагы Шрөдер бир топ тобокелге салды, бирок анын сунуштары ишке ашырылса, өлкө экономикасы бир кыйла оңолууга тийиш, анткен менен эми парламенттин өйдөкү палатасындагы оппозиция чечимди таптаза саясий себептерден бекитпей коюшу ыктымал. Ошондуктан Шрөдер Бундесраттын депутаттарына кайрылып, маселени жөн гана бийлик менен оппозиция ортосундагы карама-каршылыктар аркылуу эмес, бүткүл Алманиянын жалпы кызыкчылыктарын коргоону көздөп караштырууну суранды: "Экономиканы жаңылантуу жараянын улантуу эми Бундесраттагы көпчүлүккө ээ Христиан-демократиялык бирикмеге көз каранды. Консерваторлор саясий себептерден өлкө келечегин коркунучка дуушар кылбастан, талкуу учурунда маселеге жоопкерчиликтүү мамиле кылат деп мен ишенем".

Шрөдер сунуш кылган чаралар боюнча, жумушсуздарга төлөнүүчү жөлөк пул акчанын көлөмү кыскартылат, пенсиялык фонддорго акчаны мындан ары негизинен жеке инсандар төлөйт, саламаттык сактоо системасына дагы өкмөт тарабынан бөлүнүп келген каражат кыскартылат, ал эми кээ бир ишканаларга кызматка алуу же кызматтан бошотуу иштери оңойлоштурулат.

Мисал үчүн, азыр пенсионерлерди кароо жайларында чыгымдардын 50 пайызын өкмөт көтөрөт, эмдиги жылдан тартып болсо пенсионерлер ал кызмат үчүн өздөрү толук төлөөгө тийиш болот жана аны менен кошо пенсияларды айдын башында эмес, аягында төлөө менен гана өкмөт бир миллиард евро үнөмдөйт. Ошол эле учурда пенсиялык фонддорго кызмат ээлери тарабынан кошулган акчанын көлөмү мурда пландаштырылгандай эмдиги жылы көтөрүлбөйт жана азыркы 19 жарым пайыз деңгээлинде калат. Салык системасын реформалоо дагы мурда 2005-жылга пландаштырылган, жаңы чечим боюнча болсо ал эми келерки жылдын январынан тартып ишке ашырыла баштайт.

Бонн шаарындагы Экономика жана коомду изилдөө институтунун аналитиги Адриан Оттнаддын пикиринде, акыр-аягында саясий реализм жеңип, сунушталган реформаларга парламент макул болот: "Бир нерсе жасалыш керек экенин бардык партиялар түшүнөт, ошондуктан менин оюмча, Герхард Шрөдер сунуштаган чараларга оппозиция өтө деле каршы чыкпаш керек жана кандайдыр бир мунаса табылат. Убакыт да өтүп баратат, эмдиги жылдан тартып ар башка шайлоолор башталат жана бул реформаларды ишке ашыруу үчүн болгон мүмкүнчүлүктөр күн өткөн сайын улам кыскарууда".

Жалпысынан алганда, канцлер Шрөдер сунуштаган чаралар калктын кеңири катмарларына жакпайт жана мурда социалдык коргоо системасы эң күчтүү болгон Алмания калкы эми бир топ кыйынчылыктарга кездешет.