Экономика

Грузийада кийинки болуп жаткан окуйаларга жекшемби күнү ишке ашырылган “баркыт ыңкылабына” 2-нойабрда өткөрүлгөн шайлоолордон кийин пайда болуп калган ички сайасий талаш-тартыштардын алкагынан гана карап сереп салыш, Кавказ аймагынын географийалык, тарыхий жана стратегийалык өзгөчөлүктөрүн эсепке алганда, бул аймактагы “чоң ойундун” маңызын терең түшүнүүгө мүмкүнчүлүк бербейт.

Түркий, парсы, славйан, кавказ индо-европалык жана монгол тукумунан келген ондогон калктар конуш кылып келген бул аймакта жүрүп жаткан “чоң ойундун” бир жагында, бул аймакты падыша Орусиясы жана совет доорунан бери өзүнүн табигый узандысы, атүгүл ажыралгыс бөлөгү катары эсептеп келген Орусия турса, экинчи актйор - бул аймактын түркүн калктары менен тарыхий, этностук жана диний байланышы болгон Түркийа аркылуу Орто Азийага таасир чөйрөсүн алып келүүгө тырышкан супер күч АКШ.

Президент Эдуард Шеварднадзе оппозицийа тарабынан ишке ашырылган “баркыт жана гүл революцийасы” деп аталып калган төңкөрүштүн натыйжасында бийликтен кетти. Тбилисинин көчөлөрүнө чыккан эл Шеварднадзенин кетишин чоң ойун-зооктор, фейерверктер менен майрамдашты.

Ал 1928-жылы туулган, 1972-жылы Грузийанын Компартийасынын биринчи катчылыгына көтөрүлүп, 1985-жылы Михаил Горбачев тарабынан СССРдын тышкы иштер министирлигине дайындалган, ошондой эле, Горбачев менен бирге “кансыз согуш” дооруно нокот койгон. 1991-жылы эгемендүүлүгүн алган бул чакан Кавказийа өлкөсүн кийинки жылдары келген Эдуард Шеварднадзенин ушундайча трагедийалуу түрдө бийликтен кетүүсүнүн артында кандайча себептер бар деген суроонун жообун табыш үчүн аракеттер көрүлүп жаткан чакта, баарынан мурда, Кавказдагы мунай куурлары жаатында болуп жаткан окуйалардын арка планына көз чаптыруу ылайык.

Негизинде Шеварднадзенин тагдыры, 1994-жылдын 20-сентийабр күнү кол койулган бир келишим аркылуу Азербайжандын мунайы, АКШ, Британийа, Росийа, Норвегийа жана Түркийанын бир катар мунай компанийалары арасында бөлүшүлгөн учурда чечиле баштады. Азербайжандын мунайын Баку-Тбилиси-Жейхан кууру аркылуу батыштык базарларга алып чыгуу тууралуу токтом бекитилгенден соң, бул ойундун башкы актйорлору АКШ менен Орусийанын ортосундагы негизги теңтайлашуу күч алды. Анткен себеби, куурдун Түркийанын аймагы аркылуу батышка чыгуусу - Азери мунайын Баку-Новороссийск аркылуу алып чыгууну пландаган Москванын колундагы чоң көзүрдү тартып алып, анын бул аймактагы таасирине карата урулган сокку болду.

Ошондуктан, Орусийа, бир чети, Баку-Новороссийск багытындагы куурдун коопсуздугун камсыздаш максатында Чеченстанга карата эки жылга созулган оор согушун баштап, дал эле ошол учурда, Грузийадагы өнүгүүлөрдү өз пайдасына алмаштырууга далбас урду. Баку-Тбилиси-Жейхан пройектинин күжүрмөн колдоочуларынын бири саналган, Азербайжандын Улуттук Мажлисинин төрагасы Апийеттин Жалилов 1994-жылдын сентийабр айында адам колдуу болду. Гейдар Алиевдин бийлике келүүсүнөн кийин абал салыштырмалуу турукташты; бирок эми кезек Баку-Тбилиси-Жейхан куур линийасынын үстүндөгү Грузийада еле.

Бул чакан Кавказ жумуруйатынын эгемендүүлүгүнүн алгачкы жылында, 1991-жылдын май айында Орусийанын жардамы аркылуу бийлике келген Звиад Гамсахурдийанын тагдыры да кайгылуу болду. Ал Түштүк Осетийадагы коогалаңды баса албады жана Орусийа менен келише албай, 1992-жылда бийликтен качып кетүүгө туура келди жана көп өтпөй туруп эле, 1993-жылдын декабр айында сырдуу шартта кайтыш болду. Анын мураскери Шеварднадзе Москва менен дурусураак мамиледе болууну чечти, атүгүл, өлкөдө улашып жаткан баш-аламандыкты басуу максатында орус аскерин өлкөсүнө чакырууга аргасыз калды. Өлкөсүн 1994-жылы КМШнын катарына кошту. Ошондо Грузийа Орусийанын таасир чөйрөсүндө бүтүндөй тушалат деген жоромолдор айтылган болсо дагы, Шеварднадзе Орусийанын нааразычылыктарына карабай бир катар эл аралык келишимдерге кол койуп, тиги КМШ мамлекеттерине салыштырмалуу, өз өлкөсүн эркиниреек багытта башкарып келди.

Жуманын айагында Тбилисиде болгон окуйаларга калктын 70 пайызынын добушун алуу менен 1995-жылда президенттикке келген жана жекшемби күнкү төңкөрүшкө чейин созулган Шеварднадзенин зоболосу жана жалпысынан анын өлкөсүндө жуманын айагында ишке ашкан төңкөрүлүштү ушул маалыматтардын алкагында баалоого туура келет. Түркийа үчүн чоң мааниге ээ болгон төңкөрүш тууралуу өлкөнүн тышкы иштер министрлиги билдирүү жарыйалап, анда Грузияда тез арада оор басырыктуулуктун жана тартиптин салтанат кураарына Анкаранын ишеничи байандалды. Башкаруу чөйрөлөрү жана сайасий аналитиктер окуйаларды кылдат байкап, Шеварднадзенин кетиши “Баку-Тбилиси-Жейхан” мунай пройектине жана жалпысынан бул аймакта бычактын сыртында турган тең салмактуулукка кандайча таасир алып келээри тууралуу түкшүмөлдөп жатышат.

Грузийада 300 миң чамасында азерилер жашайт. Алар мурдагы президент Гейдар Алиевдин көргөзмөсү аркылуу Эдвард Шеварднадзенин тарабын колдоп келишти. Түштүк райондордо жашаган армийандарды айтпай эле койолу, Абхазийа, Ажарийа жана Түштүк Осетийа Автоном Жумуруйаттарында абал күкүрттүү челектин үстүнө отургандай эле бар. “Бандиттер Чөлкөмү” деген атака конгон Кодор жана Панкис өрөөндөрү да көңүлдөн чыгарыла албайт. Төңкөрүш жасагандардын, асыресе, АКШда билим алган Михаил Саакашвилинин, батышка жакын нукта сайасат алып баруусу күтүлгөнүнө карабай, Түркийадагы сайасий байкоочулар грузиялык оппозитсийанын “улутчул-христийан” маанайына шилтеме жасап, баш-аламандыктардын жана ички тирешүүлөрдүн курчуп кетүү мүмкүнчүлүгүн да жокко чыгара албастыгын жоромол кылып жатышат.

Премьер-министр Николай Танаевдин парламентте айткан маалыматына караганда, өлкө кышка 96% даяр. Бишкек ТЭЦине зарыл болгон көмүр ташылып жатат. Райондорго теңдештирүүчү гранттар толук төлөнүп берилди. Газ болсо Өзбекстандан быйыл үзгүлтүксүз келет. Ал эми жаңы жылдан кийин да «көгүлтүр отун» келип турушу үчүн Ташкен менен сүйлөшүүлөр жүрүп жатат. «Кыргызгаздын» Өзбекстанга карызы 11 млн. 300 миң доллар болду. Анын 9 млн. 300 миңи товардык-материалдык баалуулуктар менен төлөнөт жана Кыргызстан жакынкы күндөрдөн тартып аны төлөй баштайт. Ал эми өлкөнүн энергетика тармагында мыкты адистер иштейт. Ошондуктан бул тармакта кризис жок.

Бирок депутаттарды өкмөт башчысынын мындай оптимисттик жооптору толук ынандырган жок. Алар кырдаалды жеринде көрүп, декабрь айында боло турган кезектеги «өкмөттүк саатта» бүгүн каралган маселе боюнча чечим кабыл алмак болушту.

«Улуттук электр тармактары» акционердик коомунун башчысы Бакирдин Сартказиевдин айтымында, быйылкы кыштан жеңилирээк чыгууга мүмкүнчүлүк бар. Себеби, Казакстан мурунку карыздары үчүн көмүр берүүдө. Бирок эмки жылдан тартып көмүрдү да, газды да накталай акчага, бартерсиз сатып алууга мажбур болушубуз толук ыктымал. Анткени коңшулар ошондой шарт коюп атышат. Өкмөт башчысы Николай Танаев келечекте түзүлө турган абалдан чыгыш үчүн аракет көрүлүп жатканын айтты.

- Азыр эң башкы маселе - түштүктөн түндүккө көмүр ташуу, - деди премьер-министр. - Темир жол тарифтери өтө жогору болгондуктан, биздин көмүрдүн баасы да жогору болуп жатат. Азыр Казакстан менен келишимдин долбоорун даярдадык. Ал боюнча темир жолго, автомобиль жолдоруна транзиттик тарифти төмөндөтүү каралган. Президент Аскар Акаев декабрь айында Казакстанга барса, ошол келишимге кол коюлат деп күтүп жатабыз. Өзбекстан менен да ошондой эле мааниде жана Сүлүктү менен Кызылкыянын көмүрүн сатуу боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатабыз. Андан тышкары, Каракеченин көмүрүн Бишкек ТЭЦине ташуу үчүн Балыкчы-Каракече темир жолун курууну кайрадан баштадык.

«Өкмөттүк саатта» айтылган маалыматка караганда, Казакстан менен Өзбекстан Кыргызстандан электр энергиясын сатып алуудан быйыл 15-августта баш тарткан. Ал эми Орусияга 600 млн., Кытайга 70 млн. киловатт/саат электр энергиясы быйыл сатылды жана бул мамлекеттерге энергияны андан ары сатууга аракеттер көрүлүп жатат.

Мугалимдерди, дарыгерлерди жана бюджеттен айлык алган башка кызматкерлерди электр акысын жыйноого тартуу депутаттарды нааразы кылды. Эл өкүлдөрү өкмөт башчысын мындай практиканы токтотууга чакырышты. Андан тышкары, электр энергиясын айылдарда жалпы өчүрүүнү, бардык карыздарды элге жүктөөнү токтотуу талаптары айтылды.

Суроо-жооптун соңунан кийин депутаттар сөз сүйлөй башташты. Адегенде сөз алган депутат Өмүрбек Текебаев премьер-министрдин «энергетика тармагында баары жайында» деген сөзүнө нааразы болду.

- Николай Тимофеевичтин сөзүн угуп жатып, иштин алдыга жылаарына үмүтүм үзүлүп жатат. 3 млрд. сомдой карызын жыйнай албаса, өз туугандарынан ишканага 2 эсе кымбат товар сатып алса, ошондо да карыздарын төлөбөсө, кантип «компанияда мыктылар иштеп жатат» дейбиз? - деди Ө. Текебаев. Ал «карыздардын пайда болушуна күнөөлүүлөрдү кылмыш жообуна тартыш керек» деп билдирди.

Ал эми депутат Орозбек Дүйшеев энергетика тармагы терең кризисте экенин айтып, тармакта түзүлгөн кырдаалды иликтеш үчүн парламенттик комиссия түзүүнү сунуш кылды.

- Бүгүнкү күндө энергетика комплекси терең кризисте. Электр энергиясын уурдоо, талоончулук өкүм сүрүүдө. Өткөн жылдан бери электр жабдууларын оңдоо иштери жүргүзүлбөйт. Жумушчулардын болор-болбос айлыгы өз убагында берилбейт. Көмүр өнөр жайындагы абал мындан да жаман, - деди Дүйшеев.

Депутат Адахан Мадумаров да «энергетика тармагында түзүлгөн кырдаалды парламенттин комитеттери иликтеп чыгыш керек» деген сунуш киргизди. Бирок Мыйзам чыгаруу жыйыны жума күнү маселени карап бүткөн жок. Эми палата декабрь айында аны кайра карап, депутаттардын сунушун эске алуу менен тийиштүү токтом кабыл алмакчы.