Борбор Азия

“Чет өлкөлүк өкүл” мыйзамынын кабыл алынышы Кыргызстанда адам укуктарын коргоого эле эмес, экономикалык, социалдык багытта дагы кедергисин тийгизет. Бул тууралуу эксперттер 17-октябрдагы мыйзам долбооруна байланыштуу өткөн парламенттик угууда айтышты.

Нарматова кайталаган аргумент

17-октябрда өткөн парламенттик угууга негизги демилгечи болгон Надира Нарматова гана келди. Калган жыйырмадай демилгечи катышкан жок.

Нарматова буга чейинки аргументтерин кайталап, “чет өлкөлүк уюмдар саясатка аралашып” жатканын айтты.

“Алардын көпчүлүгү мамлекеттик саясатка кийлигишет. Анын ичинен мамлекеттик бийлик органдардын өлкөнүн туруктуу өнүктүрүү максаттарына карама-каршы келген чечимдерди кабыл алуусу үчүн коомдук пикир түзүүгө умтулушуп, Кыргызстанда саясий акцияларды уюштуруу жана өткөрүүнү каржылоо жолу менен катышып жатышат", - деди Нарматова.

Бул демилгени башында 30дан ашык депутат иштеп чыкканы айтылган. Кийин алардын он чактысы баш тартып, учурда 20 депутат калганы айтылган.

Бирок алардын көпчүлүгү мыйзам долбоорун жигердүү коргогону байкалбайт. Жалгыз гана Нарматова бейөкмөт уюмдарды "чет өлкөлүк өкүл" деп таанытууга жана алар саясий ишмердик менен алектенсе, 10 жылга чейин жазага тартууга кызыкдар болуп келет.

Өкмөткө арка-жөлөк бейөкмөт уюмдар

Баткенде социалдык долбоорлорду ишке ашырып, жергиликтүү бийликке жардамчы болуп жатканын айткан "Лейлек-Инсан" коомдук фондунун төрайымы Гүлнара Дербишева мыйзам демилгечилерин алыскы аймактардагы бейөкмөт уюмдардын иштөөсүн татаалдаштырбоого чакырды.

"Элет жеринде көйгөйлөр аябай көп. Жергиликтүү бийликтин, өкмөттүн, парламенттин аларды чечүүгө эч колу тийбейт. Кыргызстандагы бейөкмөт уюмдар өкмөткө, бийликке жардамчы катары иштейбиз. Былтыркы Баткенде болгон кыргыз-тажик жаңжалында да биз, мамлекеттик эмес уюмдардын активисттери, алгачкылардан болуп ыктыярчыларды уюштуруп, эвакуацияны баштап, жардамга колубузду сунганбыз. Биз элеттик аялдарга, чек арадагы элге дайыма жардам берип келебиз. Биз "чет өлкөлүк өкүл" деген ат менен ушундай оор мезгилдерде кантип иштейбиз? Сиз ошону да ойлошуңуз керек. Мамлекеттик эмес уюмдар деле Кыргызстандын өнүгүшүн каалайбыз, биз деле ошонун үстүндө иштеп жатабыз. Кыргызстан - силердин гана эмес, биздин да мекенибиз, өлкөбүз", - деди ал.

"Интербилим" коомдук уюмунун Оштогу өкүлү Гүлгакы Мамасалиева "чет элдик өкүл" тууралуу мыйзамсыз эле бейөкмөт уюмдарга кысым күчөгөнүн айтты.

“Биз соттун, ИИМдин, айыл өкмөттүн туура эмес иштери жөнүндө айтып чыгабыз. Бул мыйзамдын алкагында ал саясатка аралашты дегенге кирип калып жатпайбы. Анда бул мыйзам коррупцияга аралашкандарды коргой турган мыйзам болуп калат. Адам укуктарын бузгандарды коргой турган мыйзам болууда. Бул эмне деген шумдук?", - деди укук коргоочу.

Экономикалык тобокелдиктер

Угууга катышкан Эл аралык ишкердик кеңешинин аткаруучу директору Аскар Сыдыков мыйзамдын экономикага терс таасири болорун эскертти. Анын айтымында, "Чет өлкөлүк өкүл жөнүндө" мыйзам долбоору кабыл алынса, Евробиримдик Кыргызстанды ВСП+ макамынан ажыратышы ыктымал.

“Июль айында Европа парламентинин резолюциясы чыккан. Анда ушул мыйзам долбоору тууралуу баса белгиленип, Европа комиссиясына Кыргызстанга карата ВСП+ артыкчылыгы берилген системаны кайра карап чыгуу сунушу берилген. ВСП+ системасы дүйнө жүзү боюнча тогуз мамлекетке гана берилген, анын ичинде биз барбыз. Ал биздин 6 миңден ашуун товарды бажы төлөмүсүз экспорттоого жол ачып берди. Ушул статустан кол жууп калсак, биздин экономикага абдан терс таасирин тийгизиши мүмкүн. Бул статустун бирден-бир критерийи – демократия жана адам укуктары”.

Сыдыков эл аралык уюмдар Кыргызстанга колдоо көрсөтүүдө демократиянын, адам укуктарынын жана сөз эркиндигинин абалына биринчи кезекте көңүл бурушарын белгилеп, айрым жалпыга маалымдоо каражаттары коммерциялык уюм катары катталганын, андыктан бул мыйзам аларга да таасир этерин кошумчалады:

“Сөз эркиндиги бизге абдан маанилүү, себеби мыйзамдар, демилгелер тууралуу көпчүлүк учурда жалпыга маалымдоо каражаттары аркылуу билебиз. Эгер бул мыйзам кабыл алынса, жалпыга малымдоо каражаттарына басым, кысым кылууга же алардын укуктарын тебелөөгө жол ачып берсе, бул дагы терс таасирин тийгизет”.

Кыргызстан Европа Биримдигинин преференциялардын жалпы тутумуна (ВСП+) 2016-жылы 27-январда кошулган. Бул тутум өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдүн экономикалык өсүшүнө көмөктөшүү жана экспорттук потенциалын жогорулатуу максатында бажы алымдарын жоюуну караган соода саясатынын инструменти болуп саналат.

Аталган системанын алкагында Кыргызстандын 6200 товардык позициясына бажы төлөмдөрү жоюлуп, макулдук документтерин даярдоодо да "жумшак" режим колдонулат.

ВСП+ преференциясына тиешелүү товардык позицияларга мөмө-жемиштер, кургатылган жемиштер, текстиль, мал чарба өндүрүмдөрү, тамак-аш азыктары жана химиялык каражаттар кирет.

Мыйзамдагы коркунучтар

Мыйзам долбоорун анализдеген эксперт, юрист, журналисттер
негизги тобокелдиктер катары айрым бейөкмөт уюмдарга “чет өлкөлүк өкүл” макамын берүү, күч органдарынын текшерүү укуктарын кеңейтүү, “саясатка аралашпасын” деген жобонун так аныктамасынын жоктугу жана мыйзам бузгандарды 10 жылга эркинен ажыратуу сыяктуу катаал чара колдонуу сунушталганын белгилешет.

Жыйынга катышкан депутат Камила Талиева мыйзамды тыкыр карап чыгууга чакырды.

“Бизге мандат убактылуу аманатка берилген, биз кеткенден кийин чыгарган мыйзамдарыбыз үчүн жүзүбүз жарык болушу керек. Ушул мыйзамды кабыл алды эле бүгүн мындай болуп калды дебегендей”, - деди депутат.

Талкууда президенттин жана өкмөттүн парламенттеги өкүлү Алмасбек Абытов жалпы жолунан концепциясын колдой турганын, бирок айтылган сунуш-пикирлер эске алынышы керектигин белгиледи. Жогорку соттун, Башкы прокуратуранын өкүлдөрү кылмыш жообуна тартуу жөнүндө ченемди киргизүүнүн зарылдыгы жок экенин, андай берене азыркы иштеп аткан кодексте бар экенин айтышты.

Эл аралык уюмдар эмне дейт?

Парламенттик угуунун жүрүшүндө Бириккен Улуттар Уюму баштаган бир нече эл аралык уюмдардын өкүлдөрү кыргыз бийлигине сөз болуп жаткан мыйзам кабыл алынса, кесепети оор болорун эскертишти.

Маселен, Бириккен Улуттар Уюмунун Кыргызстандагы өкүлү Антье Граве "Чет өлкөлүк өкүл" мыйзамы кабыл алынса, адам укуктарынын абалына жана өлкөнүн өнүгүшүнө коркунуч жараларын белгиледи:

“Сунуш кылынган мыйзамдагы көптөгөн жоболор Кыргызстанды адам укуктары боюнча эл аралык милдеттенмелерине, анын ичинен чогулуу, пикир айтуу жана сөз эркиндигине, жеке жашоого болгон укуктарынын тебеленишине алып келет”.

Дагы караңыз

“Чет элдик өкүл” мыйзамы: Эл аралык уюмдар эмнеге кабатыр?

Бириккен Улуттар Уюмунун өкүлү бул мыйзам долбоорду кабыл алуу менен кыргыз парламенти президент Садыр Жапаровдун эл аралык чөйрө убадаларына каршы келип жатканын да кошумчалады.

Ал эми юрист Таттыбүбү Эргешбаева бул мыйзам долбоор Кыргызстандын эл аралык чөйрөдөгү бир нече максаттарына сокку болорун эскертти. Юрист документтин кабыл алынышы расмий Бишкекке БУУнун Коопсуздук кеңешинин туруктуу эмес мүчөлүгүнө шайланууга, Евробиримдик жана АКШ менен кеңейтилген келишимдерди кол коюуга жолтоо болушу мүмкүн.

Эл аралык Human Rights Watch уюму Кыргызстанда “Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө” мыйзам долбоору боюнча тынчсыздануусун билдирип, ал өлкөнүн жигердүү жарандык коому менен элдин ортосундагы байланышка таасир этерин белгилеген.

Буга чейин БУУнун, Евробиримдиктин Кыргызстандагы өкүлчүлүктөрү жана бир катар эл аралык уюмдар ушундай эле маанидеги тынчыздануусун билдирген. “Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө” мыйзамга жана Кылмыш-жаза кодексине өзгөртүү киргизүү тууралуу мыйзам долбоору буга чейин парламенттин эки комитетинде биринчи окууда кабыл алынган.

Кыргызстан менен Тажикстандын чек арасынын дагы 13,98 чакырымы макулдашылды. Топографиялык топтордун буга чейинки соңку жолугушуусунда тараптар чек ара тилкесинин 43,32 чакырымын макулдашканы айтылган.

Макулдашуу 12-18-октябрь күндөрү Тажикстандын Бустон шаарында кыргыз-тажик чек арасын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча Кыргызстандын жана Тажикстандын өкмөттүк делегацияларынын топографиялык жумушчу топторунун жолугушуусунда кабыл алынган. Анын жыйынтыгында тиешелүү протоколго кол коюлду. Бул тууралуу Министрлер кабинети билдирди. Тараптар эми калган тилкелер боюнча сүйлөшүүнү Кыргызстанда өтө турган жолугушууда улантышмакчы.

Ага чейин Кыргызстан менен Тажикстандын атайын кызматтарынын жетекчилери Камчыбек Ташиев менен Саймумин Ятимов чек ара маселелерин талкуулаган. Президенттин Баткен облусундагы өкүлчүлүгү жолугушуу коңшу мамллекеттин Бустон шаарында 16-октябрда өткөнүн кабарлаган. Анда чек араны аныктап, тактоо боюнча жумушчу топторго конкреттүү тапшырмалар берилгени айтылат.

Расмий маалыматка ылайык, Камчыбек Ташиев менен Саймумин Ятимовдун жолугушуусунда кыргыз-тажик чек арасына байланыштуу №44 протоколдун маанилүүлүгү белгиленди. Тараптар калган тилкелерге байланыштуу келишим так аткарылып жатканына канааттануусун билдиришти жана маселелерди чечүү үчүн так тапшырмалар берилди.

"Жумушчу топторго ишти активдештирүү жана бардык орун алган чек ара маселелерин чечүү боюнча конкреттүү тапшырмалар берилди. Делегация башчылары 2023-жылдын 2-октябрындагы №44 протоколдун маанилүүлүгүн дагы бир ирет баса белгилеп, кыргыз-тажик мамлекеттик чек арасын делимитациялоо процессин тездетүү жана протоколдун жоболорун дыкат аткарууга даяр экендиктерин билдиришти. Жолугушуу достуктун жана өз ара түшүнүшүүнүн маанайында өттү", - деп жазылган маалыматта.

Сөз болуп жаткан №44 протколго Ташиев менен Ятимов ушул айдында башында кол койгон жана анда тараптар бул документ чек арадагы бардык маселелерди чечүүгө өбөлгө болот деп ишендирген. Азырынча протоколдун мазмуну тууралуу толук маалымат бериле элек.

Дагы караңыз

Кыргыз-тажик чек арасы: Жаңы протокол бардык маселени чечеби?

Буга чейин чек араны тактоодо эки тарап кайсыл юридикалык документ менен иштөө керек деген маселеде мунаса таба албай, иш алдыга жылбай келген. Расмий Бишкек сүйлөшүүлөрдө 1955-1959-жылдардагы документти негиз кылса, тажик тарап 1924-1927-жылдардагы документтерди сунуш кылган.

Айрым маалыматтарга караганда эки өлкө негизги, урунтуу маселелердин баарын жыл жаңырганга чейин чечүүгө аракет кылууда.

Топографиялык топтордун соңку жолугушуусунда тараптар чек ара тилкесинин 43,32 чакырымын макулдашканы айтылган, бирок анын чоо-жайы тууралуу кеңири маалымат берилген жок.

Эки өлкөнүн чек арасынын жалпы узундугу 970-980 чакырымды түзөт. Аны тактоо иштери 2002-жылы башталып, 2020-жылдарга чейин 519 чакырымы толук такталган. Былтыр эки өлкөнүн лидерлери жолукканда жалпысынан 664 чакырымга байланыштуу орток пикир бар экенин ырастаган.

Дагы караңыз

Кыргыз-тажик чек арасы: 43,32 чакырым тилке макулдашылды

Жогорку Кеңештин депутаты Нурлан Ражабалиев "Азаттыкка" комментарий берип жатып, чек ара тактоодо Ворух анклавынын айланасында, ошол эле Төрт-Көчөнүн макамы өңдүү талуу маселелер бар экенин, буга кылдаттык керектигин айтты.

"Бул эки өлкө тагдырындагы, тарыхындагы курч маселе. Менимче кошуна тарап дагы айрыкча былтыркы окуядан кийин көп нерсени түшүнсө керек. Биз кандай болсо дагы тынчтык жолун тандап, сүйлөшүү жолу менен чечишибиз керек. Соңку жолугушуулар аз дагы болсо алдыга жылыш деп ойлойм. Булар бизге Ворухту эч качан бербейт. Булар бизден сөзсүз корридор сурайт. Мен эми сырды ачыкка чыгаргандай болбоюн, бирок мага жеткен маалыматтарга караганда, тажик тарап Төрт-Көчөнү нейтралдуу деп таанып берүүгө макул болуптур, бирок алардын талабы Ворухка коридор ачуу болуп жатыптыр. Эки тарап тең муну чечпейбиз деп тура берсек карама-каршылык кылымдарга кала берет. Ушул жерден өтө акылдуулук, кылдаттык менен маселени баары бир чечишибиз керек. Эгер жолугуп, бардык маселени тездетебиз деп жатса бул жакшы нерсе. Биз түбөлүк кошуна болуп жашайбыз, мамлекеттин, элдин кызыкчылыгын эске алып маселени баары бир чечишибиз керек. Чек аранын айынан канча кан төгүлдү, канча жараныбызды жоготтук".

Буга чейин тажик тарап Ворух анклавын айланып өтүүчү Көк-Таш – Ак-Сай – Тамдык жолунун курулушуна каршы болгон жана бул жагдайдан улам бир канча ирет жаңжалдар орун алган. Коңшу өлкө Ворухка коридор сурап жүргөнү белгилүү.

Мурдагы вице-премьер-министр Токон Мамытовдун пикиринде, кайсы бир тилкелерге байланыштуу мунаса табуу маанилүү. Мындан улам эки тарапты тең 100 пайыз канааттандырган чечимдер чыкпашы мүмкүн.

"Кийинки жылы кыргыз-тажик чек арасынын совет доорунун бери чечилбей келатканына туура 100 жыл болот. Биз азырынча протоколдорду окуган жокпуз. Чек арага байланыштуу президент дагы, парламент дагы тапшырма берип, кийин эки өлкөнүн президенттери дагы жолугуп, чек араны чечели деп сүйлөшпөдүбү. Азыр жыйынтык чыгарганга эрте. Тиешелүү документтерге кол коюлуп, парламентке алып чыкканда гана баа берсе болот. Чек арадагы айрым тилкелер, мисалы Кадамжайдагы тилке Лейлекке байланыштуу, Лейлектин участкасы Баткен районуна байланыштуу, Баткен районун ичиндеги тилкелер бири-бирине байланыштуу. Мисалы Ак-Сайдын же Ворухтун тегерегинде чек ара маселелерин талкуулаганда ал сөзсүз башка жерге барып такалат. Ошол жерде "силер ушул жерди оң чечип берсеңер, биз мобул жерди чечип беребиз" дегендей сөз болот. Мындан улам Лейлекте чек ара маселеси оң чечилсе, Кадамжай же Баткен ройонунда нааразылык болот. Алар бул маселе бири-бирине байланыштуу экенин билбейт да. Биз ушул жерден алсак, аларга беришибиз керек болот. Сүйлөшүү жараянында ушундай көп нерселер, ыкмалар бар. Буга чейин, он жылдай сүйлөшүүлөрдө бир дагы чакырым жылбай койбодук беле. Анан азыр отуруп алып эле "100% уткубуз келет" деген болбойт. Сүйлөшүүлөрдө бири-бирин түшүнүп, эпке келип, эпке келтирген ыкмалар бар".

Дагы караңыз

Ташиев Тажикстанга кайсы дооматты ишарат кылды?

Деген менен жергиликтүү активист Мастура Надированын айтымында Баткенде айрыкча чек арага жакын жашаган аймактарда тилкелер такталып, зымдар тосулуп, коопсуз жашоону эңсеп турат.

"Чек арабыз эрте так чечилип, зым тартып болсо дагы тактап жакшы болот эле. Биздин, Баткен элинин кудайдын тилегени эле тынч жашайлы, тынч жашоого өтөлү дейбиз. Эл ушуну күтүп жатат. Сүйлөшүүлөр оң жыйынтык берип, тынчтыкта чечип алса, биз дагы жашообузду кооптонбой коркуп жашабай улантсак деген эле элдин тилеги".

Чек аранын айынан эки мамлекет 2021-жылы жана 2022-жылы ири куралдуу кагылышты баштан кечирди жана анда эки тараптан тең ондогон адамдын өмүрү кыйылды. Буга байланыштуу Бишкек менен Дүйшөмбү бири-бирин айыптаган.