Экономика

Эгемендүүлүк доорунда жоон топ банктардын кудуретсиздикке учурашы жана анын айынан аманатчылардын миллиондогон акчасынан кол жууп калуусу - элдин банк системасына ишенимин кетирди. Калк банктарга акча салуудан чочулап калды.

Улуттук банк түзүүнү каалап жаткан депозиттерди коргоо системасы дал ушул аманатчылардын кызыкчылыгын коргоп, ал аркылуу элдин акчасын банк системасына кайра тартууну максат кылууда.

Депозиттерди коргоо системасы тууралуу концепцияны талкуулоого улуттук банктын жетекчилиги, вице-премьер-министр Жоомарт Оторбаев, коммерциялык банктардын өкүлдөрү, президенттик администрациянын кызматкерлери, Жогорку Кеңештин депутаттары жана эларалык эксперттер катышты.

Талкууну ачкан Улуттук банктын төрагасы Улан Сарбанов акыркы жылдары банк системасы турукташып, депозиттер 37% өскөнүнө карабай депозиттерди коргоо системасын түзүү зарылдыгын белгиледи. Ал үчүн резервдик фонд түзүү керек дейт Сарбанов:

- Биздин депозиттерди коргоо системабыз аз камсыз болгон чакан аманатчыларды коргоого жана финансылык туруктуулукту камсыз кылууга багытталыш керек.

Анын айтымында, резервдик фондду түзүүгө өкмөт да салым кошууга тийиш.

Депозиттерди коргоо системасынын кандай негизде түзүлөөрү тууралуу Улуттук банктын методология бөлүмүнүн башчысы Эркинбек Жумабаев маалымат берди. Анын айтымында, резервдик фонд өкмөт тарабынан көзөмөлдөнүп, директорлор кеңеши тарабынан башкарылууга тийиш.

Алгач фонддо 41 миллион сом болушу белгиленүүдө. Бул сумманын жарымын өкмөт бюджет эсебинен, ал эми калганы коммерциялык банктардын фондго мүчөлүк акысынан толукталууга тийиш. Эгерде коммерциялык банк резервдик фондко тийиштүү сумманы чегербесе, башкача айтканда, мүчө болуп кирбесе, андай банктар аманатчылардан акча алууга укугу жок болот. Керек болсо банк ишмердүүлүгүн жүргүзүүгө укук берген лицензиясын тартып алуу жагы да каралууда. Резервдик фонддун эсебинен майда аманатчылардын 15 миң сомго чейинки акчалары жана анын үстөк пайызы кайтарылмакчы.

Улуттук банктын төрагасынын орун басары Каныш Шаршекеева депозиттерди коргоо системасын түзүү алдындагы шарттар тууралуу маалымат берди. Анын айтымында, тышкы карыздын көптүгү, экономиканын тышкы таасирлерден жана бир нече ири ишканалардан көз карандылыгы, өлкөдө табийгат кырсыктарынын көп болушу жана улуттук валютанын курсунун туруксуздугу - ушундай фонд түзүүгө түрткү болуп турат.

Депозиттерди коргоо системасы боюнча эларалык адис Жиллиан Гарсия концепция менен таанышып чыккандыгын, бирок өлкөдө андай системаны ишке ашыруучу инфраструктуранын бардыгына күмөн санап турганын билдирди. Андан аркы сөзүндө Гарсия резервдик фондду түзүүдөн келип чыга турган коркунучтарга токтолду:

- Резервдик фонддун бир катар терс жагдайлары да бар. Ал моралдык зыян тартуу, андан сырткары туура эмес тандоо, начар банкты каржылоодон келип чыгышы ыктымал. Моралдык зыянга токтолсок, эгерде резервдик фонд ишке кирсе аманатчылардын банктарга ишеними артып, алардын күмөндөнүү сезими мокойт. Натыйжада начар банктарга аманатчылар көп акча салып, аягында ал кудуретсиздикке учураса зыян көп болот. Туура эмес тандоо жагын алсак, кудуреттүү банктар резервдик фондго мүчө болууга кызыкпайт. Алсыздар тескерисинче, аракеттенет. Аманатчылар ушул учурда да жаңылышы ыктымал. Мындай окуялар эларалык практикада кеңири учурайт. Системаны түзүүдө мындай коркунучтарды эске алуу керек.

Улуттук банктын жетекчилигин айтымында, тегерек столдо айтылган сунуштар жана каалоолор «Депозиттерди коргоо системасы жөнүндө» мыйзам долбоорун иштеп чыгууда эске алынмакчы. Мыйзам долбоору парламент кароосуна июнь айында коюлмакчы.

Экономикалык кызматташтык уюмунун баш катчысы Асхат Оразбай Кыргызстанга үч күндүк таанышуу сапары менен келген. Ал биринчи вице-премьер министр Кубанычбек Жумалиев, тышкы иштер министри Аскар Айтматов менен жолугушту. Анда уюм тарабынан ишке ашырыла турган долбоорлорго Кыргызстандын катышы жана мурда кабыл алынган чечимдердин аткарылышы тууралуу сөз жүрдү.

Анткени, тутумуна Азия менен КМШдагы 10 мамлекет кирген бул уюм тарабынан кабыл алынган көптөгөн макулдашууларды ишке ашыруу азыр башкы көйгөйгө айланып барат. Алардын арасында транспорт, соода жана уюмга кирген мамлекеттердин аймагында виза боюнча жеңилдиктерди берүү тууралуу макулдашуулар бар.

Асхат Оразбайдын айтымында, уюмга кирген мамлекеттердин өкмөттөрү мындай макулдашууларды жакшы ниет менен кабыл алышкан. Бирок көпчүлүк мамлекеттердин парламенттери ратификациялоону кечеңдетишип, бюрократиялык тоскоолдуктардан улам алар күчкө ээ болбой, уюмдун аракетине терс таасир берип жатат. Маселен, Алмата-Ташкен-Тегеран-Стамбул темир жолун ишке киргизүү тууралуу макулдашууга мындан бир нече жыл илгери эле кол коюлган. Аны ишке ашырууга уюмду түзгөн мамлекеттер Түркия, Иран жана Пакистан демилгечи болушуп, Тегеран-Стамбул маршрутундагы темир жолду ачкан. Бирок жүктөрдү ташуу, андан кийин жүргүнчүлөрдү ташуу аракети ишке ашпай жатат.

Андан тышкары уюмга кирген мамлекеттердин аймагында виза мамилесин жеңилдетүү, соода алакасын жакшыртуу тууралуу да макулдашууларды уюмга мүчө мамлекеттердин ичинен 5тен көбү ратификациялабай жаткандыктан ишке ашкан жери жок. Ал тууралуу Асхат Оразбай мындай дейт:

- Биздин уюмдун катчылыгы ага эч кандай таасир көрсөтө албайт. Бул мамлекеттердин өзүнө байланыштуу. Ар бир мамлекеттин макулдашууларды ратификациялоо боюнча ички процедуралары бар. Ушундан улам уюмдагы 10 мамлекет ратификациялоо үчүн көп убакыт талап кылынып жатат. Ушуга байланыштуу көп макулдашуулар күчкө ээ болбой, ишке ашпай жатат.

Асхат Оразбай транспорт тармагындагы макулдашууну ишке ашыруу маселесин биринчи вице-премьер-министр, транспорт жана коммуникация министри Кубанычбек Жумалиев менен жолугушканда уюмга кирген мамлекеттердин транспорт боюнча министрлеринин саммитин ушул жылдын август айында Бишкекте өткөрүүгө макулдашты. Башкы катчынын айтымында, жогорудагы жагдайларга ошондо жооп алынат деген ишеним бар.

Асхат Оразбай Бишкекте андан тышкары уюмга кирген мамлекеттердин аймагында бирдиктүү энергия системасын түзүү боюнча сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатат. Ага негиз берген жагдайлар тууралуу Асхат Оразбай мына буларды билдирди:

- Уюмга мүчө 10 мамлекеттин аймагында бирдиктүү энергия системасын түзөлү деген тилегибиз бар. Аны түзүүгө Ислам өнүгүү банкы каражат жагынан жардам беребиз деп жатат. Жакында биз техникалык экономикалык негиздерин даярдоочу компанияны тандаганы жатабыз. Ал тандалгандан кийин ошол компания менен биздин уюмдун катчылыгынын ортосунда макулдашуу түзүлөт. Ал макулдашуунун негизинде 10 мамлекеттин энергия системасын бири-бирине кандайча жалгаштыруу жана ал планды кандайча ишке ашыруу долбоору түзүлөт. Долбоор түзүлгөндөн кийин аны келечекте ишке ашырабыз деген ойдобуз.

Сапар учурунда аймактагы дагы бир олуттуу маселе -Ооганстанды калыбына келтирүү маселеси талкууланып жатат. Анткени уюм 18-20-апрелде Ооганстанды калыбына келтирүү боюнча үч маанилүү жыйын өткөрүп, анда уюмдун атайын фондун түзүү, Нангархар вилайетинде көпүрөлөрдү куруу жана Логар вилайетинде электр энергия тармагын түзүү долбоорлору талкууга алынат. Башкы катчы ага чейин бул иштерге Кыргызстан кандай салым кошо ала тургандыгын аныктоодо.

Кыргызстандын Тышкы иштер министринин биринчи орун басары Талант Кушчубековдун айтымында, бул маселе Кыргызстандын тышкы саясатындагы келечектүү багыттардын бири. Ошондуктан бул маселе баш катчы менен президенттин шаршембидеги жолугушуусунда так аныкталат.