Экономика

Кыргызстан өз алдынча жашай алабы, дегеле, мамлекет катары эмнелерди жасаш керектиги эгемендик жылдарында улуттук маани-маңызга ээ болуп чыга келди. Социализм тушунда борбордон кадыресе колдоо алып турган республика эгемендик тушунда эларалык уюмдардын, бай мамлекеттердин каржылык жардамына таянып, өз алдынча экономикалык саясат жүргүзүү аракетинде.

Антсе да кийинки кездерде республика көз карандысыз экономикалык саясат жүргүзө алабы, болбосо каржылык колдоо көрсөтүп келаткан эларалык уюмдардын айткан-дегенинен чыга албай, ошолордун жетегинде жүрүп калабы, суроосу көп айтылчу болду. Алдагыдай пикирди жакында “АКИ пресс” журналы аркылуу Кыргызстандын өкмөт башчы орунбасарынын кеңешчиси Фред Хьюстон ачыкка чыгарды.

Анын ырасташынча, социализм заманында борбор Кыргызстандын республикалык бюджетинин 20-30% каржылап турчу. Эми деле ошол эле жагдай.

Эгемендик тушунда Кыргызстан жеңил шартта миллиард ашуун доллар карыз акча алды. Бул жетекчилердин ички мүмкүнчүлүктү издешине өбөлгө түзбөйт. Өлкөдө ички тартип, өз ара жардам жана кызыктыруу чаралары болмоюн ийгилик тууралуу оозанбай эле койгон оң, деп белгилейт Ф.Хьюстон мырза.

Кыргыз-түрк “Манас” университетинин профессору Жусуп Пиримбаев мындай пикир өтөле бир жактуу деп эсептейт.

- Бул проблеманы мындайча караш керек. Эмне себептен биздин өкмөт эгемендүү болгондон бери, өз алдынчалыкка жеткенден кийин негизги милдети – экономикалык саясатынын оң натыйжасына жетише албай келатат? Орчун маселе ушул. Эмне себептен натыйжа чыкпай атат? Мунун толгон-токой факторлору бар. Ошолордун бири мына ушул тыштан келген жардамдар. Анан, тышкы жардамдар боюнча менин оюм мындай. Туура, биз тышкы жардамдарды алып атабыз. Бирок тышкы жардамдарды, келген каражаттарды кайсы экономикалык багытка, кайсы материалдык негизди чыңдоого пайдаланууну өкмөт өзү чечпей, план жүргүзүү боюнча өз пикирин айта албай келатат.

Кыргызстандын каржы министрлигинин алдындагы Экономикалык изилдөөлөр институтунун директору, академик Турар Койчуев өкмөт ушу тапта жалаң эле сырттан келчү жардамды күтүп, ошого күнү түшүп отурган жери жок, деген пикирде. Анткен менен Кыргызстандын экономикасы ушу тапта сырткы жардамсыз, тышкы каржылык колдоосуз ыкчам өнүгүшү кыйын.

- Биринчиден, өкмөт колунан келишинче өзүбүздөгү шарттарды эсептеп, чөнтөгүбүздү эсептеп, мамлекеттин колунда кандай мүмкүнчүлүктөр бар – ошолорду эске алып аракет жасоодо. Бирок бүгүнкү күндө биздин мүмкүнчүлүктү, ички талаптарды эсепке алганда, инвестициясыз биздин экономика өз талабыбызды канааттандыруу деңгээлине жете элек. Албетте, ошол эле кезде сырттан жардам келет экен деп, ички мүмкүнчүлүктү издебей жаткан жалкоолугубуз да бар. Андайды таптакыр эле жок деп айта албайбыз,- дейт Турар Койчуев.

Өлкөнүн ички мүмкүнчүлүгүн эсептеп чыгуу, мындан ары жасалчу иштерди так аныктап алуу максатында кыргыз өкмөтү Экономикалык өнүгүү, өнөр жай жана соода министрлигин түздү. Жусуп Пиримбаев ушуга улай эле аткаруу бийлигинин түзүмүнө биртоп өзгөрүүлөрдү киргизиш керек деген пикирде.

- Себеп дегенде, экономикалык өнүгүү министрлигинин милдети мында турат: бизде болуп аткан реформалардын, кайсы багытта болбосун, айыл чарбасындабы, өнөр жайындабы, соодадабы – бардыгын бириктирип координациялап турган, жөнгө салчу органыбыз жок болчу. Муну финансы министрлиги менен аралаштырып жиберип, бул иш сыртта калган. Бүгүнкү күндө экономика министрлиги өз ордуна келди. Мындай структуралык өзгөрүүлөр жүргөндө айрым керексиз структураларды кыскартуу да керек болчу.

Турар Койчуев Кыргызстандын шартында облустук башкаруу системасы артыкбаш деген ойдо.

- Алыс, шарт-жагдайын эске алсак, Кыргызстандын түштүгүндө Ош, Жалалабад, Баткенде бир регионалдык башкаруу керектир. Түндүк жакта, менин оюмча, облустун деле кереги жок.

Кыргызстандын ишкерлеринин демилгеси менен жакында “көмүскө экономиканы” коңулдан чыгаруу маселелерин талкуулаган жыйын өттү. Быйылкы жыл социалдык дем-шык берүү, абийирдүү башкаруучулар жылы деп жарыяланды. Максат - ички мүмкүнчүлүктү ачуу, калктын жаратмандык кудуретин ойготуп, тыштан келчү жардамга сук артпай, өз алдынча иштөөгө шарт түзүү. Анын жыйынтыгын, албетте, убакыт көрсөтөт.

Азия өнүгүү банкынын жардамы менен Кыргызстандын экономикалык турмушундагы орчун маселе түндүк менен түштүктү катыштырып турган Бишкек-Ош автожолу оңдолууда. Мындан тышкары жергиликтүү өз алдынча башкаруу, ишкердикти өнүктүрүү, билим берүүнү өркүндөтүү жаатында Азия өнүгүү банкынын жардамы менен бир кыйла иштер жасалды. Бул маалыматтар Кыргызстандагы кызматтык мөөнөтү аяктап бараткан Азия өнүгүү банкынын Кыргызстандагы туруктуу өкүлүнүн жетекчиси Александер Чериан менен өкмөт башчы Николай Танаевдин жолугушуусунда айтылды.

Азия өнүгүү банкынын Кыргызстанда ишке киргизилген долбоорлорунун жалпы саны 22. Анын ондон ашууну ушу тапта ишке ашырылууда. Банктын туруктуу өкүлчүлүгү Бишкекте 2000-жылы ачылган. Анын жетекчиси Александер Чериан Кыргызстанда өткөргөн 8 жылын олуттуу жаңылануулардын, кыйынчылыктан чыгуунун ары татаал, ары карама-каршылыктуу жолу катары эсептейт. Азия өнүгүү банкынын Кыргызстандагы туруктуу өкүлчүлүгүнүн жаңы жетекчиси апрель айында Бишкекке келмекчи.

- Биз азыр бул жакка келчү жетекчини тандап атабыз. Менин бул жерде иштеген ишимдин натыйжасы, Кыргызстандагы күндөрүм тууралуу толкунданбай айтыш кыйын. Мен бул жерге биринчи ирет 1994-жылы келгем. Азыр ал кездегилерди толук эстеп отурган киши аз эле болуш керек. Кыргызстандын экономикасы оор абалга капталып, экономикалык өнүгүү болжол менен 50% кыскарып, жакырчылык жакадан алып турган. Бул жерде такай иштеген 8 жыл ичинде Кыргызстанда бардык маселелер чечилди деп айталбайм. Антсе да ачык айтып койчу нерсе, оор кырдаалдан чыгуу аракети жасалып, өлкө алдыга умтулууда. Жакырчылыктын саны дагыле арбын, а бирок да кийинки үч жылда кедейлик азайды. Азия өнүгүү банкынын долбоорлору, мисалы, Бишкек-Ош жолун оңдоо, дурус иштеп жатат. Мен канча долбоорду ишке киргизгенибизди бул жерде санабай эле коеюн, - деп айтты Александер Чериан.

Анын айтуусунда, Азия өнүгүү банкынын Кыргызстанда ишке ашырылган долбоорлору калк турмушун оңоого, кедейликти азайтууга багытталган.

- 8 жыл ичинде 500 миллиондон ашуун доллар ошондой долбоорлорду ишке ашырууга жумшалды, - дейт Александер Чериан.

Кыргызстандын өкмөт башчысы Николай Танаев Азия өнүгүү банкы Кыргызстандын ички социалдык маселелерин чечүүгө, коңшулар менен мамилесин оңдоого олуттуу көмөк көрсөткөнүнө токтолду:

- Азия өнүгүү банкынын Кыргызстанда ишке ашырылган долбоорлорун санап чыгуунун өзү кыйла убакытты алат. Бул дoлбоорлор Кыргызстандын экономикасынын өнүгүшүнө жагымдуу таасирин тийгизди. Калк турмушун жакшыртуу, республиканын жеке өзүнүн колунан келбей турган проблемалардын чечилишине Азия өнүгүү банкы чоң көмөк көрсөттү. Реалдуу сектордун ишин жандантуу, республиканын ички жана чөлкөмгө тийиштүү проблемаларынын кыйласы банктын жардамы менен оңуна чечилди. Ички маселелерден социалдык чыңалууларды болтурбоого, чөлкөм чегинде коңшулар менен мамиле-катышыбызды жөнгө салууга шарт түзүлдү. Ишке киргизилген долбоорлордун арасынан Ош-Бишкек жолун оңдоону өзгөчө бөлүп көрсөткүм келет. Бул - Кыргызстандын түштүгү менен түндүгүн байланыштырып турган өмүр жолу.

Азия өнүгүү банкы Кыргызстандын экономикасын өнүктүрүүгө жумшаган 533 миллион доллардын 54 миллиону техникалык жардам иретинде бөлүнгөн.