Экономика

Президенттин энергетика боюнча атйын өкүлү Жантөрө Сатыбалдиев Эл өкүлдөр жыйынын сессиясында отун-энергетика министрлигин ачуу тууралуу иш жүргүзүлүп жаткандыгын жарыя кылды:
-Министрлик түзүлсө, жыйынтык чыгат- деди Жантөрө Сатыбалдиев депутаттарга жаӈы министрликтин зарыл экендигин далилдеп.

Мындай министрликти түзүүнү жактагандар адатта энергетика секторунун абалы оор экендигин бетке кармашат. Бирок, өкмөт ошол эле мезгилде оор абалдан чыгуу үчүн энергетика секторун менчиктештирүү керек деп айтып келет. Энергетикалык компаниялар жеке менчикке өткөрүлүп берилсе, жаӈы миниситрлик кайсы ишканаларды башкарат деген суроо чыкпай койбойт. Мындай суроону президенттин өкүлүнө депутаттар беришкен болчу. Башка адистер да айтып жатышат:
- Көмүр казган көп сандаган шахтылар болсо бир жөн эле. Же бөлөк энергия ресурстарыбыз болуп, мамлекет аларды башкара албай жатса мейли эле. Тескерисинче, башкаруудан качып, энергия компаниялар жеке менчикке берилип жатса, министрлик түзүштүн кандай кажети бар?- дейт Кыргыз улуттук университетинин профессору, экономика илиминин доктору Айылчы Сарыбаев.

Мындай аргументке президенттин өкүлү макул эмес:
-Баш ийбей коет дегенге мен макул эмесмин. Бүгүнкү күнү колдонуп жаткан мыйзамдар компанияларды башкарууга толук мүмкүнчүлүк берет –.дейт Жантөрө Сатыбалдиев.

Мамлекеттик аппаратты кыскартуу зарыл экендигин өкмөт өзү эле айтып жүрөт. Ал жыл сайын башкаруу органдарында иштегендердин санын кандайдыр бир пайызга азайтуу тууралуу демилге көтөрүп келет. Бирок минисрликтердин, өкмөттүн жана президенттин алдындагы ар кандай комитеттердин, комиссиялардын жана агенттиктердин саны азайган деле жок. Тескерисинче, болуп көрбөгөндөй өсө баштады. Акыркы 2-жыл ичинде эле Адилет башкаруу боюнча улуттук кеӈештин секретариаты, Мамлекеттик кызмат боюнча агенттик, Маалымат ресурстары жана технологиялар боюнча агенттик, Энергетика боюнча президенттин өкүлчүлүгү түзүлдү. Чет өлкөлүк инвестицияны тартуу боюнча секретариат да агенттик болуп кайра түзүлөрү айтылууда. Жергиликтүү өзүн өзү башкаруу системасынын 10 жылдыгына карата быйыл октябрда өткөрүлгөн конференцияда өлкө башчы Аскар Акаев жергиликтүү өзүн өзү башкаруу министрине кайрадан аппарат бөлүнүп берилерин билдирди. Ал Кыргыз сотунун түзүлгөндүгүнүн 80 жылдыгына байланыштуу 24-декабрда өткөрүлгөн жыйында Адилет сот боюнча улуттук кеӈеш түзүлөрүн да айтып жатат.

Өкмөт бир жагынан мугалимдердин жана врачтардын эмгек акысын көтөрүүгө каражат жок дейт да, экинчи жагынан ал кошумча каражат талап кылган жаӈы министрликтерди ачууга каршы эмес. Адистер ошол жаӈы ачылган министрликтердин кызматкерлерине өкмөт айлыкты жөндөп төлөп бере албасын, алар үй-бүлөсүн багыш үчүн пара алууга аргасыз болуп, бул коррупцияга гана алып келерин айтып жатышат.

-Жыл сайын эле аппаратты 30% же 50% кыскарткыла деген тапшырма берилет. Эгерде ошол тапшырмалар аткарылса, башкаруу аппаратында бир да киши калмак эмес. Тескерисинче, аппаратта иштегендердин саны көбөйүп, ошого жараша чыгымдар да өсүп жатат –дейт Айылчы Сарыбаев.

Ал бул чыгымдар салыктын эсебинен жабылып, карапайым адамдардын жонуна түшкөн кошумча жүк болорун белгилейт. Бирок өкмөт мамлекеттик аппаратты кармоого кеткен чыгымдарды азайтыш керек деген менен, анда иштегендердин айрымдары бул чыгымдар анчалык деле чоӈ эмес деген ойдо:
- Биздикине окшош көлөмдөгү экономикасы бар өнүгүп келе жаткан башка өлкөлөргө салыштырмалуу Кыргыз республикасынын мамлекеттик аппаратын кармап турууга каражат бир топ аз жумшалат. Эгерде бизде башкаруу аппаратына бюджеттин жалпы чыгымынын 7% кетсе, башка өлкөлөрдө ал 10%дан көп- дейт Каржы министрлигин бөлүм башчысы Самат Кылжыев.

Кошмо Штаттардын өкмөтү долларды туруктуу калыбында кармоо саясатынан жанбагандыгын айтып келет. АКШнын Каржы катчысы Жон Сноу (John Snow) мырзанын айтымында, монетардык саясаттагы бул нук азыр деле күчүндө:

- Кубаттуу доллар - Кошмо Штаттардын узактан берки саясатынын өзөгү бойдон кала берүүдө. Кубаттуу доллар биздин улуттук кызыкчылыктарыбызга төп келет.

АКШ президенти Жорж Уокер Буш да өкмөттүн саясаты доллардын кубаттуулугун чыңдоо менен байланыштуу экенин жакында баса белгилеген.

Бирок айрым европалык адистер АКШ өкмөтүнүн долларга карата саясаты базар экономикасынын учурдагы турумуна ылайык кыйла өзгөрүп жатат деп эсептешет.

Алардын бири - франциялык «BNP Paribas» банкынын экономисти Брайан Фаббри (Brian Fabbri) мырза:

- Алар «кубаттуу доллар» саясатын тутабыз деп айтканы менен, иш жүзүндө алардын саясаты өзгөрүүгө дуушарланды. Эми алар “кубаттуу доллар саясаты” дегендин ордуна “базарга шайкеш доллар саясаты” дегенди айтып калышты. Менимче, бул саясаттын өзөккү айырмасы мындай: базар мамилелери бул акча бирдигинин наркын аныктоого тийиш. Базар өзү АКШны дүйнөнүн калган бөлүгүнүн экономикалык өсүшү үчүн кыймылдаткыч күч катары баалашы керек, дал ушул жагдай кубаттуу долларды камсыз кылууга тийиш. Бирок турмуш чындыгы башкача болуп чыкты.

АКШ өкмөтү бейшембиде жарыялаган баяндамага караганда, америкалык кардарлардын акча сарптоо деңгээли төмөндөп кеткен экен. Адистер бул көрсөткүчтү АКШ экономикасынын чабалдашы катары түшүндүрүүдө.

Ошол эле учурда, доллардын төмөндөшү өз товарын экспорт үчүн өндүргөн америкалык ишкерлердин чырагына май тамызууда. Бирок бул кырдаал узак мөөнөткө созулса, анын кош таңкыстыгы өз кесепетин тийгизмекчи: бир чети, товарлар азыраак импорттолуп, көбүрөөк ташылып чыгарылган чакта, соода таңкыстыгы өсөт. Экинчиден, чет өлкөлүк капиталдык салымдар АКШга улам аз киргизилген чакта, бүжөттүк таңкыстык да өсөт. Булар доллардын наркынын ого бетер төмөндөшүнө кириптер кылышы мүмкүн.

Деги, азыркы кырдаалда, дүйнө өлкөлөрүндө доллардан тез арада кутулуу далаалаттары жасалбас бекен?

Техас университетинин профессору, экономист Жеймс Гэлбрейт (James Galbraith) болсо доллар дүйнө жүзүндө кунун жогото баштаган менен, андан жапатырмак качуу аракети болбойт деген ишенимде:

- Жалпы эле дүйнө базарлары “эми доллардан безип кетүүгө далаалаттанат” деген түшүнүк чындыкка коошпойт ко дейм. Анын себеби – доллардан качуу үчүн ага теңдеш башка акча бирдиги жок. Европалыктар еврону дүйнөлүк экономиканы канааттандыра алчудай көлөмдө чыгарган жок.

Бейшембиде француз каржы министри Эрви Гимар (Herve Gaymard) доллардын кунун жоготушу дүйнө экономикасын олуттуу кесепеттерге кириптер кылышы мүмкүн деп эскертип, АКШны долларды турукташтыруу үчүн Европа жана дүйнө өлкөлөрү менен кызматташууга чакырды.

Ал эми Голландиянын каржы министри Геррит Залм (Gerrit Zalm) болсо жума күнү француз басылмаларынын бири – “Ла Круа” (La Croix) гезити үчүн курган маегинде евронун долларга карата катышы анча терең тынчсызданууну туудурбайт деп айтты.