Сырттан келгендер негизинен Кыргызстандын бийик тоолоруна, кооз табиятына суктанышат. (Сүрөттө: Чоң-Алайдагы Ленин чокусуна келген альпинист. 20-август, 2012.)
Визасыз кирүү түйшүктү азайтты
Кыргызстанга келген туристтердин саны мурдагы жылга салыштырмалуу жогорулаган. Адистер муну 44 мамлекетинин жарандарына визасыз келүүгө уруксат берген мыйзам күчүнө киргени менен түшүндүрүүдө.
Чет өлкөлүк туристтер кыргыз визасына убакыт жана акча коротуу түйшүгүнөн кутулганына ыраазы, ал эми чек ара кызматкерлери “Манас” аэропортунда жүргүнчүлөр кезеги кыскарып, чет өлкөлүктөрдү ичкери киргизүү ыңгайлуу болуп калганын айтышат.
Стамбулдан Бишкекке таңга маал учуп келген эки эл аралык рейстен кимдерди гана көрбөйсүң! Оор жүгүн тарта албай чарчаган жергиликтүү соодагерлер, жаштар, галстукчан түрк ишкерлери. Алардын арасынан саякатташ үчүн жол карыткандар дароо эле көзгө урунат. Көбүнчөсү альпинисттердин баштыгын жонуна асып, колдоруна шаймандарын кармап алган болот.
Алардын айрымдарын аэропорттун залынан эле токтотуп, Кыргызстанга келүү үчүн виза алдыңызбы, текшерүүдөн кандай өттүңүз деген суроо узаттык. Ирландиядан келген турист Брайан Томсон:
- Виза ачтырбайт экенсиң. Бул тууралуу кыргыз элчилигинин сайтына кирип билдим. Бул абдан ыңгайлуу, анткени ары-бери чуркап, кагаз чогултуп, акча коротуп, күтүп отурбайсың. Учакка отуруп учуп келсең болду, Кыргызстан көз алдыңда.
Биз барганда эл аралык каттамдар менен келген саякатчылар анчейин деле көп болгон жок. Бирок чек арачылардын айтымында, маселен, 2012-жылдын август айынан бери алардын саны кыйла жогорулаган.
Былтыр июль айында АКШ, Германия, Франция сыяктуу дүйнөнүн өнүккөн 44 өлкөсүнүн жарандарына Кыргызстанга визасыз келүүгө уруксат берген мыйзам кабыл алынган. Буга Тышкы иштер министрлиги каршы чыккан. Муну виза жасоодон түшкөн каражаттан кол жууру менен түшүндүргөн эле. Бирок визасыз режимден туристтердин агымы күчөп, экономикага жакшы салым болот дегендердин жүйөсү жеңген.
Чек ара кызматынын маалыматына ылайык, былтыр мыйзам кабыл алынганга чейин 44 өлкөдөн 19 миңге жакын жаран келсе, визасыз режим киргени бул сан 27 миңден ашкан.
“Манас” аэропортундагы көзөмөлдөө-өткөрүү жайынын зардалы орун басары Эржан Насыровдун айтымында, Италиядан, Португалиядан жана Бириккен Араб Эмираттарынан келгендер саны эки эсе өскөн.
- Бизге жүргүнчүлөр учуп келгенде текшерип, өткөрүүчү зал бар. Мурда ал жер кезек күткөндөргө толуп турчу, анткени виза алуучуларды текшерип, аны жасап, чаптаганга убакыт кетчү. Мындай тартип чек ара кызматкерлерине да, чет өлкөдөн келгендерге да ыңгайсыз абал жаратчу. Азыр виза ачуу, ал үчүн кезекке туруу жокко чыгарылды.
“Манас” эл аралык аэропорту аркылуу өткөн жүргүнчүлөр саны жылдан жылга өсүүдө. Алсак, бул жарым жыл ичинде аба майдан аркылуу бир миллиондон ашык жаран өттү. Ал эми 2010-жылы бул сан эки эсе аз болчу.
Бирок бул көрүнүшкө виза режиминин жоюлушу түздөн-түз таасирин тийгизди деп бир беткей баа берүүгө болбосун, анткени учак аркылуу каттагандар саны дүйнөдө жогорулап атканын “Манас" эл аралык аэропорту” Ачык акционердик коомунун финансы директору Асылбек Арстанов белгиледи:
- “Манас” аэропорту аркылуу өтүп аткан жүргүнчүлөрдүн агымынын жогорулашы визасыз келүүгө уруксат берген мыйзам менен түздөн-түз байланышы бар деп айта албайм. Анткени көбүнчө рейстер Орусиядан келет. Албетте, Стамбул, Дубай, Үрүмчү жана Киевден келген эл аралык рейстер бар. Ал жактан келгендердин санынын өсүшүнө мүмкүн виза режиминин жоюлганы кандайдыр бир таасир бергендир. Бирок бизде жылдан жылга жүргүнчүлөрдүн саны өсүп баратат. Бул жалпы дүйнөлүк тенденция, ал авиациянын өнүгүшү менен байланыштуу.
Албетте, Кыргызстан үчүн 30 миң турист деген сан баары бир аз. Бирок туристтик операторлор бул тенденция өсүү үстүндө гана болот деп ишенишет. Анткени, чет жердиктерди кызыктыра турган нерселер Кыргызстанда жетиштүү. Тек гана тынччылык болсо деп тилешет.
Кыргыз өкмөтү өлкөнүн келерки жылкы бюджетин камдап, сентябрда парламенттин кароосуна жиберүүгө даярданууда.
Мунун алдында бюджет боюнча коомдук угуулар өткөрүлдү. Келерки жылдын бюджетинин параметрлери кандай болду?
Келерки жылга республикалык бюджеттин кирешеси 90 млрд. 831 млн. сом, чыгашасы 109 млрд. 55 млн. сом деп белгиленүүдө. Натыйжада тартыштык 18 млрд. сомдон ашуун болуп чыгууда. Сырттан келе турган трансферттин эсеби 8 млрд. сомго жакын экенин эске алганда, бюджеттин чыныгы тартыштыгы 26 млрд. сомго барары көрүнүп турат.
Бюджеттин кирешеси негизинен салык жана бажы төлөмдөрүнөн толтурулат. Маселен, Салык кызматы келерки жылы 41 млрд. сомго жакын, Бажы кызматы 42 млрд. сомдон ашуун жыйым чогултууга тийиш.
Чогулган каражаттар кайда жумшаларын карай турган болсок, анын көпчүлүк бөлүгү социалдык багытка жумшалат. Маселен, билим берүү тармагына 19 млрд сом, социалдык коргоого 25 млрд. сомго жакын, саламаттык сактоого 11.5 млрд. сомдон ашуун жумшалат.
Мамлекеттик кызматка 11 млрд. сомдон ашуун, коргонууга 4 млрд. сом, тартип жана коопсуздукка 7.5 млрд. сом каралган.
Жогорку бийлик структураларынан президенттин аппаратын кармоого 750 млн. сом, Жогорку Кеңешке 725 млн. сом каралган.
Республикалык бюджетти кыйынчылыкка учураткан жагдай мамлекеттин карыздарын төлөөгө байланыштуу келип чыгат. Жалпысынан мамлекет 2014-жылы карыз төлөөгө 15 млрд. сомдон ашуун каражат жумшайт. Анын ичинен тышкы карызга 5 млрд. сомго жакын жумшалса, ички карызга 10 млрд. сомдон ашуун акча бөлүнөт. Белгилеп кете турган нерсе, Кыргызстан жакынкы үч жылдын ичинде ички жана тышкы карыздарды төлөөгө мына ушундай эле өлчөмдө каражат жумшайт.
Экономика илимдеринин доктору Айылчы Сарыбаев мамлекеттин ички карыздары баалуу кагаздарды чыгаруудан пайда болгонун айтып, буларга токтолду:
- Бул эки учу бар таяк сыяктуу. Бир жагынан убактылуу бюджеттин тартыштыгын жаап турса, экинчи жагынан карыздарды көбөйтүп, соңунда элден түшкөн салыктын эсебинен төлөнөт. Бул эми мамлекет башындагылардын иштей албагандыгы жана компетентсиздиги. Эң эле чоң коррупциялык көрүнүш деп түшүнүш керек.
Мамлекет баалуу кагаздарды чыгаруу менен социалдык тармакка айлык акыларды көбөйтүүгө барганы маалым. Бирок ал каражаттар кумга сиңген суудай болуп, натыйжасы болбой жатат. Аны премьер-министр Жантөрө Сатыбалдиев да моюнга алууда. Сатыбалдиевдин айтымында, социалдык тармакка каражат көп бөлүнүп жатат. Бирок анын натыйжалуулугу төмөн бойдон калууда. Ошондуктан саламаттык сактоо, билим берүү тармагына бөлүнгөн акча көбөйгөнү менен анын кайрымы байкалбайт.
Өкмөттүн экономикадагы максаттарына келе турган болсок, келерки жылы 7 пайызга жакын өсүш болуп, ички дүң продукциянын жалпы көлөмү 400 млрд. сомдон ашаары белгиленүүдө.
Быйылкы жылдын абалына келе турган болсок, Улуттук статистикалык комитеттин маалыматы боюнча, жети айдын ичинде ички дүң продукция 7.8 пайызга өскөн. Өсүш курулуш, кайра иштетүү жана тейлөө тармагындагы жылыштар менен камсыздалган. Ал эми инфляция төмөн болуп, жети айда 1.2 пайызды түзгөн.
Кыргызстан экономикасындагы терс көрүнүштүн бири катары сырткы соодадагы эбегейсиз өлчөмдө тескери сальдонун сакталып кала беришин атоого болот. Маселен, алты айдын жыйынтыгы боюнча, республиканын экспорту 665 млн. долларды түзсө, импорт 2 млрд. 642 млн. долларды түзгөн. Натыйжада импорт экспорттон төрт эсе ашып кеткен.
