Экономика

Талкууга Мамлекеттик салык кызматынын төрага орун басары Нурлан Максүтов, “Реформа” демилге тобунун өкүлү Азамат Аттокуров, Борбор Азиядагы эркин базар институтунун жетекчиси Мирсулжан Намазалиев катышты.

“Азаттык”: Азыр Кыргызстанда салык планын толтуруу үчүн ар кандай ыкмалар колдонулуп жатат. Мисалы, үйүн ижарага бергендерден, айылда башка аймактан келип үй куруп иштегендерден салык алышат. Анткен менен борбор калаада жашаган үйүнө салык төлөөдөн качкан бай тургундар да арбын. Салыкчылар базар, элиталык үйлөр көбүрөөк салынган райондорду кыдырып салык төлөгөн-төлөбөгөнүн териштирип жүрөт. Кыргызстанда салык салыштырмалуу төмөн экенине карбай эмнеге салык төлөөдөн качышат?

Нурлан Максүтов: 2009-жылдагы жаңы Салык кодекси кабыл алынгандан баштап биздин мыйзамдар пост-советтик өлкөлөрдүн ичинен эң либералдуу деп эсептелет. Кыргызстанда салыштырмалуу салык көрсөткүчтөрү төмөн. Азыр мүлккө болгон салык төлөө мөөнөтү 1-сентябрда аяктайт. Салыкчылар ошол себептүү рейд жасап жатышса керек. Бүгүнкү күндө мүлккө болгон салыктын базасы аныкталган эмес. Мамлекеттик каттоодо мүлк боюнча толук база жок. Ошондуктан бул боюнча биздин кызматкерлер өздөрү кыдырып, үйлөрдү текшерип, катталбаган болсо ченеп туруп анан салык төлөтүү максатында иш алып барууда.

2013-жылга негизги милдетибиз – планды аткаруу, бул 40 млрд. 426 млн. сом. Жети айдын жыйынтыгында биз 21 млрд. 12 млн. сом чогултушубуз керек эле. Бирок 20 млрд. 550 млн. сом чогулттук. Анткени 2013-жылдын бюджетин кабыл алып жатканда бир унций алтындын баасын 1750 доллардан деп кабыл алганбыз. Дүйнөлүк биржада алтындын баасы төмөндөп кеткенине байланыштуу бизде алтынды иштеткен ишканалардан түшкөн салык төмөндөдү. Ошентип учурда жети айдагы план 97,3% аткарылды.

Талкууну толугу менен бул жерден угуңуз

Мирсулжан Намазалиев: Эмне үчүн көпчүлүк адамдар салык төлөгүсү келбейт? Салыктарды чогултуу процессиндеги кандайдыр бир туура эмес иштери аркылуу, ошол эле хан сарайды куруп, килейген жип унааларын айдап жүрүп, бирок салык төлөбөгөнүн көрүп, уккандан кийин албетте көптөрү салык төлөгүсү келбейт. Экинчиден, буга ишенимдин жоктугу. Үчүнчүдөн, бизде боло берет деген түшүнүк себеп болууда. Буга мамлекеттик системада иштеген адамдар жол салып берүүдө. “Макул бүгүн эмес, эртең барып төлөп кой, азыр чөнтөгүмө 50 сом таштап кой” деген сөздөн улам коркпой жүрүшөт. Чындыгында биз жөнөкөй кызматчыдан министрге чейин кыйыр салык төлөп келебиз. Андыктан биз бардыгыбыз эле салык төлөөчүлөрбүз. Ошондуктан мамлекетти бардыгыбыз көзөмөлдөшүбүз керек.

Азамат Аттокуров: Салык төлөөдөн качуунун бир себеби – салык системасынын татаалдыгы. Салык төлөөнүн жеңилдиги деген дүйнөлүк рейтингди карасак Катар, Мальдив республикасы сыяктуу өлкөлөрдө салыктардын саны да аз. Бир жылда салык төлөөгө бир гана саат кетет. Кээ бир мамлекеттерде бир эле салык бар, айрымдарда төрт. Бизде салыктын саны абдан көп. Аларды төлөш, отчетторду өткөрүш кыйын, канча кагазды толтуруш керек. Негизинен көп инвесторлор салыктын өзүн жакшы деген менен административдик татаалдык жогору дешет.

Кыргыз өкмөтү менен “Центерра” жетекчилиги 17-августан бери Бишкекте сүйлөшүү жүргүзүп келатат. Өкмөт башчы Жантөрө Сатыбалдиевдин 20-августа Тажикстанда, Бириккен Улуттар Уюмунун Борбор Азия боюнча атайын өкүлү Мирослав Енч менен жолугушуу учурунда билдирүүсүнө караганда, сүйлөшүү түшүнүшүү маанайында өтүп жатат жана анда жакшы жылыштар бар. Жыйынтыгы болсо сентябрь айында парламент кароосуна берилет.

Буга чейин Жантөрө Сатыбалдиев эки тарап “Кумтөр оперейтинг компани” жана “Кумтөр голд компанининин” негизинде биргелешкен ишкана түзүп, ага 50 пайыздан ээлик кылуу макулдашылып жатканын билдирген. Биргелешкен ишканага бир жыл кыргыз тараптын өкүлү жетекчилик кылса, экинчи жылы канадалыктар болмокчу.

Геология жана минералдык ресурстар боюнча мамлекеттик агенттиктин башчысынын орун басары Акылбек Маралбаев сүйлөшүүлөр соңуна чыгуу алдында экенин 21-августа билдирди. Анын айтымында, шаршемби кечинде тараптар жыйынтыктоочу жыйынга чогулат. Сүйлөшүүлөр биргелешкен ишкана түзүү багытында жүрүп жатканын Маралбаев тастыктады:

- Ошонун (биргелешкен ишкана түзүү) негизинде жүрүп жатат. Азыркы кезде кимде канча пайыз болору негизги маселе болуп жатат.

Маралбаевдин айтымында, кыргыз өкмөтү биргелешкен ишканада мүмкүн болушунча көбүрөөк үлүшкө ээ болууга аракеттенүүдө.

Бирок бул ишканада кирешелер, казылган алтын кандай бөлүнөт деген суроо турат. Эгерде үлүшкө жараша теңме-тең бөлүнсө, анда “Центерранын” ролу кандай болот деген суроо жаралат. "Бул суроолорго жооп сүйлөшүүлөр соңунан кийин болот",- дейт Маралбаев.

Бул маселенин кандай өңүттө чечилиши түшүксүз дейт Жогорку Кеңештин депутаты Равшан Жээнбеков:

- Азыр биргелешкен ишкана түзүлөт деп жатышат. Ошол компаниянын 52 же 51% Кыргызстандыкы болот деген маалымат бар. Калган азыраак бөлүгү канадалыктарга же акционерлерге өтөт деген сөз. Мындай болгондо ошол жерде өндүрүлгөн продукциянын 52% же 51% бизге өтүш керек. Калган бөлүгү акционерлерге кетиш керек. Бул аябай кызык чечим. Анын механизмдери мен үчүн түшүнүксүз.

Оппозициялык саясатчы Садыр Жапаров Кумтөрдү 100% мамлекетке алынмайын маселе чечилбейт, ал эми 50% пайыздан ээлик кылуу аракети элди кезектеги алдоо деп эсептейт.

Кыргызстан тоо-кенчилер бирикмесинин башчысы Орозбек Дүйшеев биргелешкен ишкана түзүүнү колдоп, бирок сүйлөшүүдө кыргыз тараптан тоо-кен адистеринин жоктугу тынчсыздануу жаратууда дейт:

- Консультативдик комиссия түзүлгөн. Анын ичинде да, анын сүйлөшүү жүргүзгөн топтун ичинде да тоо-инженери жок. Баары тоо-инженерлиги менен түшүнүгү жок адамдар. Кандай кылып, эмне кылып чечип жатканы белгисиз. Ошондуктан бул жерде дагы көптөгөн катачылыктар кетип калат деп ойлоп атам.

​Акылбек Маралбаевдин айтымында, сүйлөшүүнүн жыйынтыгы боюнча алдын ала маалыматтар бейшемби күнү болуп калышы күтүлөт.

Белгилеп кете турган нерсе, Кумтөрдүн Кыргызстан бюджетине салымы өтө деле олуттуу эмес. Маселен, келерки жылы башкы алтын кен 3 млрд. сомдун тегерегинде салык төлөрү бюджетте көрсөтүлгөн. Республиканын бюджетинин кирешеси болсо 91 млрд. сом деп белгиленген.