Экономика

Быйылкы жыл бюджетинин чыгаша бөлүгү 20 миллиардка бир аз жете бербеген сомду түзөт. Анын 11% жакын акчасы мамлекеттик кызмат көрсөтүүгө жумшалмакчы. 2005-жылы мамлекетти башкаруу аппаратын кармоого 147 миллион сом сарпталса, быйылкы жылга 212 миллион сом каралган. Бирок да бул сан кыйла эле азайтылып калганын белгилеп, парламент 2006-жылдын бюджетин экинчи окууда талкуулоо учурунда 811 миллион кошумча акча таап, аны бир топ кызматтарга үлөштүрүп, Жогорку Кеңеште иштегендердин айлык маянасын көтөрүүгө 40 миллион сом кошулганы көпчүлүккө маалым.

Парламент башында сураган 311 миллион сом 145 миллионго түшүрүлүп, бирок да аягында ал дагы 40 миллионго көбөйтүлгөн. Бул ирет бюджеттин чыгаша бөлүгү парламенттин кылдат талкуусунан өттү.

Ушу тапта Жогорку Кеңештин тиешелүү комитети менен экономика жана каржы министрлиги биргелешип бюджетти дагы бир тактап, сандарды эсептеп чыгуунун үстүндө. Ошол себептүү башкаруу аппаратына канча акча бөлүнгөнү азырынча тактала элек. Экономика жана каржы министрлигинин маалымат кызматы бюджеттин чыгаша бөлүгүнүн көрсөткүчтөрү кийинки жумада такталып жарыя кылынарын билдирди. Учурунда улуттук банк төрагасы, андан соң каржы министри болуп иштеген парламент депутаты Марат Султанов Жогорку Кеңешке салыштырмалуу өкмөт менен президенттик администрацияны кармоого бюджеттен көп акча бөлүнөт деп билдирди. Анын ырасташынча, айрым министрликтерге салыштырмалуу Жогорку Кеңеш, өкмөт, президент апппаратын кармоого көбүрөөк акча сарпталат.

- Эми каржы министрликтен башка катарлаш министрликтерге салыштырмалуу Жогорку Kеңешти, өкмөттү, президенттик администрацияны каржылоо алда канча жакшы. Муну эми ачык эле айтыш керек. Министрликтер каржылоонун башка булагын таап алышкан. Министрликтердин алдында көп учурларда ишканалар бар. Аларга транспорт, келим-кетим чыгымын жана башкаларды жүктөп коюшкан. Ошондуктан алардын бюджеттеги чыгымы аз көрүнгөн менен иш жүзүндөгү чыгымы көп болуп жатат. Президенттики 35 миллион болгон экен ал 32 миллион сомго кыскартып жатат.

Кесиптешинин пикирин депутат Авасбек Момункулов да колдойт. Анын айтуусунда, бюджеттин кыйла акчасы аткаруу бийлигине жумшалат.

- Мен бир нерсени эле айтайын. Жанагы депутаттар айтып аткан өкмөт менен президентке бөлүнгөн бюджет Жогорку Кеңештикине караганда көп дегендин чындыгы бар. Аны бюджетти карaсаңар деле турат. Парламент бюджетине 300 миллион сураптыр деп атышпайбы. Беш жылда бир эле жолу ушундай бюджет болот. Себеби мурунку депутаттардан калган машинелер эскирди да. Ошондон көп акча чыгып атпайбы. Машинеге делген акчанын суммасы алынса эмдиги жылкы парламент бюджети башкача болот. Азаят. Бирок ошого карабай бая күнкү талкуудан кийин Жогорку Кеңештин бюджети 185 миллионго кыскарды. Бул жерде негиз бар. Тигилердики көп, биздики аз деп айтканга. Ал эми жанагы айлыкты депутаттар үчүн көбөйткөн жокпуз.

Чоң талаш-тартыш, кызуу талкуу менен бекитилген мыйзамдын аткарылышы кандай? Бюджеттик акчалардын кыйласы уурдалып, айрым мансаптуулардын чөнтөгүнө түшүп кеткени деле жашыруун эмес. Марат Султанов акчанын аз гана бөлүгү түздөн-түз уурдалат, калганы негизинен өз ара эсептешүү, мамлекеттик сатып алуу учурунда сол чөнтөккө түшүп кетет дейт.

- Уурдоонун эң негизги механизми бул биринчиден, өз ара эсептешүүлөр. Акча ордуна товар бергенде анын баасын көтөрүп, макулдашып акча табышат. Мен, мисалы каржы министрлигине келгенде товар менен өз ара эсептешүүнү токтотком. Жарым жыл андай болгон эмес. Ошондо салыкчылар да, бажычылар да планды аткара албай жаман кыйналышкан.

Дагы көйгөй маселе, бюджеттик акчанын кыйласынын башкаруу аппаратын кармоого жумшалышы. Аткаминерлердин саны азайгандын ордуна жыл сайын аз-аздан көбөйүп баратат. Бул көрүнүш мурдагы-азыркы бийлик тушунда көнүмүшкө айланууда. Экономика жана каржы министри Акылбек Жапаров башкаруу аппаратын кыскартуу ириде артыкбаш тизимдерди жок кылуудан башталышы керек деп эсептейт.

- Биздики төрт баскычтагы башкаруу – республика, облус, район, айыл өкмөтү болуп өтө чоң болуп кетти. Элди кыйнап атканы – биздин башкаруу принциптерибиздин илгерки Советтер Союзундагыдан бери өзгөрбөй калгандыгы. Ошондуктан биз эки баскыч, алгач үч баскычтагы башкарууга өтөбүз деп турабыз. 23 миңге жакын чиновниктерибиз бар. Ошолорду биринчи жылы бир 5 миңге кыскартсакпы деген оюбуз бар. Мен ойлоп атам, Кыргызстанга 10 миңдин тегерегиндеги эле чиновник жетишет.

Кийинки кездери экономикалык маселелерди арай көз чарай талкуулаганга караганда саясий талаш-тартыштардын күнү тууп, аткаруу менен мыйзам чыгаруу бийлигинин сердымагы күчөп баратат. Экономикага көңүл буруу маселеси андайда баам сыртында калары турулуу иш го.

8-февралда парламенттин депутаты Кубанчбек Исабеков анын сунушу боюнча Жетиөгүз райондук салык инспекциясы «Кумтөр» алтын ишканасына каршы Бишкектеги райондор аралык экономикалык маселелерди караган сотко эки доо-арыз менен кайрылганын маалым кылды:

- 13 жылдан бери «Кумтөр» алтын кени иштеп жатат. Бул убакыттын ичинде жерди ижарага алганы үчүн 302 миң сом эле төлөнгөн. Ошол эле маалда жер салыгына бир да тыйын төлөнгөн эмес. 47 миллион сомго сотко берилди, 47 тыйын төлөнө элек. 30 миллион доллар айлык акы фондусу болсо, ошонун 17 миллион долларын чет элдик жарандар, иштегендердин 5% гана алып атат. Ошол эле кызматты жасап аткан, андан көп жумушту иштеп жаткан биздин жарандар болсо калган 13 миллион долларды алып жатышат.

К.Исабековдун ырасташынча, «Кумтөр» алтын кенинин запасы азайып баратканда өкмөттүн макулдугу менен жаңы кен чалгындоо иштерин жүргүзгөн «Кумтөр Оперейтинг компани» аткарган ишинин баасын өтөле кымбат көрсөткөн.

- Дагы 71 тоннадан ашуун алтын кен запасы табылды. «Кумтөр» дүйнө жүзүндөгү алтын кенинин запасы боюнча эң ири 10 алтын кендин катарында турат. Дагы изилдөө иштери жүрүп жатат. Мындан да жаңы кендин запастары табылышы мүмкүн.

Жаңы өкмөттүн ушу таптагы аракети «Кумтөр» алтын кенинин акциясынан түшкөн акчаны кантип пайдаланууга багытталууда. Премьер-министр Феликс Кулов жыл сайын 15 – 20% көтөрүлүп аткан акцияларды кармап отуруу дуруспу же андан түшкөн пайданы элдин турмушун жакшыртууга жумшоо керекпи суроосун көпчүлүк алдында такай белгилеп келатат:

- Жакшы долбоорлор керек. Долбоорлор иралды алынган акчаны кайтарып бере алгыдай болсун, экинчиден экономиканы көтөрүүгө салым кошуусу зарыл. Жөнөкөй эсеп менен деле көрсөтсө болот. Долбоорлорго бөлүнчү акча бар. Бул «Центерранын» акчасы. Азыр унциянын наркы 600 жакын долларга чыгып калды. Айрымдар бул баа жакын арада 1000 долларга чыгат деп болжолдоодо. Азыр мисалы, акция 10 миллион доллар болсо, аз өтпөй ал дагы көтөрүлүшү мүмкүн. Болжолго караганда 300 миллионго чейин чыгышы ыктымал. Маселе мында турат, биз алтындын кымбатташын күтүп отурсак да болот. Алтын отургучта кезерип ачка отурсак деле болот. Бул бир жолу.

Өкмөт башчы экинчи жол катары сыпаттап аткан ыкма деле жөнөкөй. Акциянын акчасын төмөн үстөк пайызы менен өнөр жай, айыл чарба өндүрүшчүлөрүнө берүү туура болор эле. Ф.Кулов мындай шартта өкмөт кыйла пайдадан куржалак калышы мүмкүн деп эсептейт. Бирок да акча иштеп, жумушчу орундар табылып, андан да карыз акча кайтарылса андан көпчүлүк утуш алмак. Өкмөт башчы «Кумтөрдөн» түшкөн акчаны антип коммерциялык банктарга берип, төмөн үстөк пайызы менен ишкерлерге сунуштап жатышынын себеп-жөнүн Эларалык валюта корунун талабына байланыштырууда. Ал уюм ушу тапта Улуттук банкта турган 84 миллион доллардын 16 миллионун гана жыл сайын пайдалануу талабын коюуда. Непадам чоң акча бюджетке түшүп, айлык маянаны көтөрүүгө же дагы бир максатка жумшалып кетсе улуттук сом эмиссияга учурашы ыктымал.

Кыргызстан тоокенчилер ассоциациясынын төрагасы Орозбек Дүйшеев өкмөт ушу тапта «Жерүй» кени боюнча так чечимге келе албай, «Кумтөрдөн» кетирген мүчүлүштүктөрүн дагы кайталаганы туру деген пикирде.
- Бул кендин экономикалык натыйжалуулугу «Кумтөрдөн» жогору. Мен бир санды айтып коеюн. 8 жыл ичинде «Кумтөрдөн» казылып алынган алтындын бир граммынан Кыргызстан болгону 3,2 доллар гана алса, алдын-ала эсептөөлөргө караганда «Жерүйдөн» 9 доллар калат.

Быйылкы жылдын экономикалык өсүшүн 8% жеткирүү милдетин алган өкмөттүн өзгөчө үмүт арткан тармагы - тоокен өндүрүшү, анын ичинде «Кумтөр» менен бул жылы ишке киргизилчү «Жерүй» алтын кени болууда.