Экономика

Кыргызстан уулуу калдыктар сакталган кооптуу аймак экендиги дүйнөлүк коомчулукка белгилүү болуп калды. Кажысай, Миңкуш, Майлуусуудагы уулуу жайлар Борбор Азиядагы мамлекеттер үчүн да коркунуч туудуруп жаткан учур. Совет доорунан калган мындай "мурастардан" арылалбай жаткан Кыргызстан Таластан дагы бир уулуу жай камдап алышы мүмкүн деген тынчсыздануу пайда боло баштады.

"Жер үй алтын кенин" иштетүү укугуна ээ болгон Түштүк Африкалык "Норокс" фирмасы алгачкы техника экономикалык негиздемесинде уулуу калдык сакталуучу жай Кара-Ой айылынан үч гана чакырым жерде курулмак.

Кыргыз Республикасынын экология жана чукул кырдаалдар министрлиги бир нече өкмөттүк эмес уюмдар, кен жайгашкан аймактын эл-журту бул долбоорго техникалык айрым дооматтарды коюшуп, бир нече ирет экологиялык коопсуздук боюнча коомдук талкууларды уюштурушту.

Акыры элдин үнү угулуп, биринчи долбоор өзгөртүүгө дуушар болду. Бул туурасында алтын кени жайгашкан Талас районундагы Бекмолдо айыл кеңешине караштуу Кара-Ой айылында түзүлгөн "Жер үйдүн экологиясы" өкмөттүк эмес уюмдун жетекчиси Каныбек Шүкүралиев пикир бөлүштү:

- Биздин "Жер үйдүн" экологиясы боюнча түзүлгөн атайын комитетибиз бар болчу. Биринчи койгон талабыбыз - экологиялык маселе болчу. Айылга, жакын жерге жайгашкан Карасай деген жерде уулуу заттарды сактоочу жай курулмак. Азыркы күндө элдин койгон талабы боюнча экологдор, МЧС, эл киришип отуруп биринчи жеңишке жеттик: уулуу заттарды сактоочу жай эки километрге дагы нары жакка жылды.

Талас облусунун курчап турган чөйрөнү коргоо башкармалыгынын жетекчиси Эмир Умуралиев уулуу калдык сактоочу жайдын курулуш өзгөчөлүгү туурасында буларга токтолду:

- Биринчи вариантта уулуу заттар агуучу бир эле түтүк каралган. Бүгүнкү күндө экөөсү каралып атат. Бирөөсү иштейт, экинчиси кокустук учурунда пайдаланылат. Түтүктөрдүн узундугу мурда 22 чакырым болсо, азыркы күндө 18 чакырым болду. Кара-Ой айылынан 5 чакырым түштүк жакка жылды. 15 чакырымда өзү кетет, 3 чакырым болсо насостун жардамы менен хвостохранилищага айдалат. Уу заттарды сактоочу жайдын жалпы аянты 80 гектарды түзөт. Эртең биздин абабыз, жер, жер астындагы суулар булганат деп эл тынчсынданышы мүмкүн. Ошолорду алдын ала көзөмөл жүргүзүү максатында көзөмөлдөөчү беш скважина курулуп, бүгүнкү күндө иштеп атат.

Андан аркы сөзүндө Эмир Умуралиев хвостохранлищанын курулушу тууралуу кыскача айтып өттү:

- Уулуу заттар жер алдындагы сууларды булгабоо максатында ошонун чарасына 2 мм. калыңдыктагы атайын пленка төшөлөт. Анын үстүнө атайын нымдалган сары топурак төгүлүп, 45 см. суглинок бекитилет. Андан тышкары, анын үстүнө экинчи ирет ошондой эле пленка төшөлүп, үстүнө дагы 45 см. калыңдыкта суглинок төшөлөт. Жалпы көлөмү 90 сантиметрдеги суглинок төшөлүп, капталат. Дагы бир айтып кетүүчү нерсе - бул хвостохранилище туюк болуп курулат, уулуу суулар ошол жерден сыртка агып чыкпайт. "Жер үй" алтын кен комбинатынын курулушундагы дагы бир жаңылык: (мындай нерсе Кумтөр алтын кен комбинатында жок), бул - чыпкалоочу жай. Бул жай буюрса биздин алтын кен комбинатында курулмакчы жана иштеп, өзүнүн эффектүүлүгүн көрсөтмөкчү.

Кумтөрдүн алтынын иштетүүнүн экономикалык жана экологиялык каталары Кыргыз өкмөтү, коомчулук үчүн ачуу сабак болду. Ал катачылыктарды экинчи жолу "Жер үй" алтын кенинде кайталабоого көрүлүп жаткан мындай аракеттер жемиштүү болобу же жокпу - аны келечек көрсөтөөр.

Нефтетрейдерлер ассоциациясынын президенти Олег Забаранын айтымында, үстүбүздөгү жылдын август айынан баштап Кыргызстанда мунайзаттарына баа жогорулайт. Анын ичинде бензинге баа бир сомго өсөт. Анын себебин Олег Забара мындайча түшүндүрдү:

- Мунайзатына баанын өсүшү - дүйнөдөгү бардык мунай чыгаруучу ишканалардын сонку ондогон жылдар бою айрыкча жаз, жай мезгилдери бааны көтөрүүсүнөн болууда. Анкени, жылдын бул мезгилдеринде дүйнө жүзү боюнча мунайга муктаждык өсөт. Ал эми мунай өндүрүүчүлөр ошол мезгилде бааны жогорулатып, ири өлчөмдө пайда алууну көздөшөт. Мындай көрүнүш өз мезгилинде Кыргызстандагы баанын жогорулашынын башкы себеби. Экинчиден, Казакстан жылына 15-августан 15-октябрга чейин башка өлкөлөргө мунай чыгарууга тыюу салат. Быйылкы жылы Казак бийлиги башка өлкөлөргө мунай чыгарууну биринчи апрелден баштап токтотту. Бул дагы Кыргызстандагы мунайзатына баанын өсүшүнө себеп болот.

Олег Забаранын айтымына караганда, Кыргызстандын бензинге болгон муктаждыгы жылына 350 - 400 миң тоннага барабар. Ал эми мынчалык өлчөмдөгү бензин коңшулаш Казакстан, Орусиядан алынып келинет.

Ал эми жай айлары мунайзаттары Орусиянын Омск, Павлодарск жана башка мунай ишканаларынан алынат. Ошондой эле, Олег Забара дайыма эле Орусиянын ишканаларынан мунайзатын алуу Кыргызстан үчүн пайдасыз экендигин айтып, анын себебин жолго кеткен жана башка чыгымдардын көптүгү менен түшүндүрдү. Учурдагы абалдан чыгуу үчүн Олег Забара төмөндөгүлөрдү сунуштады:

- Кырдаалдан чыгуу үчүн Нефтетрейдерлер ассоциациясы келээрки жылдан баштап кошумча нарк салыгынын өлчөмүн 5%га азайтууну, тагыраак айтканда, учурда Кыргызстанда кошумча нарк салыгынын өлчөмү 20 пайыз болсо, эми аны 15 пайызга чейин төмөндөтүү керек. Мындан сырткары, мунайзаттарын мыйзамсыз сатуудан эле Кыргызстан жылына 300, 400 миллион сом чыгымга учурайт. Ошондуктан, биз өлкөдө мунай затынын мыйзамсыз сатылышына көзөмөлдү күчөтүүнү сунуштайбыз.