Экономика

Индиянын экспорт боюнча ишкер уюмдар федерациясынынын башкы директору Баланчандран жетектеген ишкерлер кызматташтык чөйрөсүн кеңейтүү мүдөөсү менен Кыргызстанга экинчи ирет келип отурушат. Мындан жарым жыл мурдагы сапарында индиялык ишкерлер Кыргызстан тарап менен өз ара түшүнүшүү жана экономикалык кызматташтыкты өркүндөтүү меморандумуна кол коюшкан. Бул ирет ортодо кандайдыр бир документ кабыл алынган жок. Бирок тараптардын белгилегендерине караганда, индиялык ишкерлер бул жолку сапарында Кыргызстан менен кызматташуунун жол-жобосун конкреттештирүүгө жетишти.

- Биз иш жүзүндө максатыбызга жеттик. Биз силердин өкмөттүн олуттуу колдоосуна ээ болдук,- деди Экспорт боюнча индиялык ишкер уюмдар федерациясынынын башкы директору Баланчандран.

Кыргызстандагы экспортчулар бирикмесинин төрагасы Кубанычбек Касымалиевдин пикирине караганда, келерки жолугушууда Кыргызстан менен Индия ишкерлери аталган багыттар боюнча конкреттүү макулдашууга жетишиши мүмкүн:

- Биздин үчүнчү жолку жолугушууда алда канча конкреттүү макулдашуу же контракт кабыл алынышы мүмкүн.

Индиялык ишкерлер кызыгып жаткан тармактардын бири – жибек өндүрүшү. Постсоветтик мезгилде пайдалуу тармакка айланган пилла, б.а, жибек курт өндүрүшү кийин токтоп калган. Индиялык ишкерлер бул өндүрүштө иштеп келген 30 миң чамалаш дыйкандын жана жергиликтүү ишкерлердин көмөгү менен Кыргызстандын түштүк аймагында биргелешкен ишкана ачуу ою бар. Ошондой эле Кыргызстанда өндүрүлгөн пахтаны да сатып алгысы келет. Мындай кызматташтык эки өлкөнү тең социалдык өксүктөн арылтууга көмөктөшөт дешет алар. Пахта тармагын иликтөө үчүн ишкерлер федерациясы келерки бир ай ичинде эксперттер тобун жиберип, жагдайды дагы бир жолу иликтөөнү эп көрүп жатышат.

Кыргызстан индиялык ишкерлерди алтын кендери менен да өзгөчө кызыктырууда. Ошондуктан алар бул тармакта да биргелешкен ишкана түзүү камын көрүп жатышат. Бирок планы тууралуу маалымат берише элек. Маселени алар өткөн аптада «Кыргызалтын» акционердик коомунун жетекчилиги менен жабык мүнөздө талкуулашты. Талкуунун чоо-жайын ачыкташкан жок.

Кийинчерээк Экспорт боюнча индиялык ишкер уюмдар федерациясынынын башкы директору Баланчандран мындай деди:

- Алтын өндүрүшү чоң инвестиция сала турган тармак. Ошондуктан, биз олуттуу даярдык көрүшүбүз керек. Эң башкысы – бул өлкөдөгү инвестициялык климатты аныктоо. Биз биргелешкен бир ишкана менен сүйлөшкөндөн кийин бул жерде климат жакшы экенине ынандык. Бирок технологиялык жагын эске алуу керек. Маселен, алтын кандай жол менен казылат? Алтын жаткан жердин тереңдиги канча? Канча каражат жумшалышы керек? Бул жерде миңдеген долларлар жөнүндө сөз жүрүп жатат.

Учурда Кыргызстан менен Индиянын ортосундагы соода жүгүртүүнүн жалпы көлөмү 11 миллион долларды түзөт. Анын ичинде Кыргызстан саткан товар 1 миллион долларга гана тете. Ошондуктан, Кыргызстан өзүнүн товарларын Индия рыногуна чыгарууга көбүрөөк кызыкдар. Индиялык ишкерлердин кызматташуу демилгесине өкмөттүн колдоо көрсөтүп жатышынын бир себебин экспортерлер бирикмесинин башчысы Кубанычбек Касымалиев ушуну менен байланыштырды.

Ысыккөл кээде тынч да, кээде толкун,
Толкуса толкунуна тең ортокмун.
Турмушта канча жолдош күтсөм дагы,
Бир сырдуу сендей жолдош күткөн жокмун.

Таланттуу акын Алыкул Осмоновдун айтылуу «Жеңишбек» поэмасынын бетачарындагы алдагы 4 сап ырды билбеген киши аз эле болсо керек. Биле электер эми мындан ары жаңы чыккан 200 сомдон улуу акындын канаттуу саптарын чөнтөгүнө салып жүрүп окуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат.

Улуттук банк быйыл 2-августтан тарта жаңыланган 200 сомду жүгүртүүгө чыгарат. 2002-жылдан бери колдонулуп келаткан мурунку 200 сом деле күчүн жоготпойт. Болгону убакты-сааты келгенде жаңысы эскисин алмаштырылып, мындан ары экөө эриш-аркак колдонула бермекчи.

Улуттук банктын төрага орунбасары Шамшыбек Молдокановдун ырасташынча, жүгүртүүдөгү улуттук акчанын башка банкторунун жасалгасы өзгөртүлбөйт:

- Жаңылангандын бир гана себеби - биз эмдиги жылы 90 жылдык мааракесине карата автордун өз кол жазмасын түшүрдүк. Калганы эч айырмасыз. Башка банкторду өзгөртүшкө бизде негиз жок. Ошол боюнча кала берет.

Улуттук банктын накталай акча башкармалыгынын жетекчиси Кылычбек Кылычев 1-июлга карата Кыргызстанда жүгүртүүдө 10 миллиард 290 миллион сом акча бардыгын, анын 9 миллиарды элдин акчасы экенин айтты. К.Кылычев кийинки жылдары элдин сомго ишеничи бекемделип баратат деген пикирде:

- 1992-1993-жылдары бизде инфляция күчөп турган кезде элдин көбү туруктуу акча деп чет элдик валютага өтүшкөн. Азыр деле психологиялык жагынан көнүмүштөн кутула албай келаткандар бар. Кийинки жылдардын статистикасы көрсөткөндөй, 2000-2001-жылдары доллардын баасы түшүп-көтөрүлүп кеткенине күбө болгон элдин улуттук акчага ишеними артты. Муну кийинки эки жылда сомдун жүгүртүлүш көлөмү эки миллиард сомго чыгышы деле көрсөтүп турат. Буга чейин ал 500-600 миллион сомго жетчү.

Соңку жылдары чет эл акчасы өлкөгө арбын кирип атышынын чоо-жайын Кылычбек Кылычев «Манас» абамайданында Ганси аба базасынын жайгашуусуна байланыштуу түшүндүрдү:

- Бишкекте америкалык аскер базасы жайгашкан, башкача айтканда, экспорт-импорт операциялары көбөйдү. Биздин аймакта чет элдик аскерлер тургандан кийин чет элдик акча арбын келе баштады. Албетте, бул жүгүртүүгө чыгарылган акчанын көбөйүшүнө алып келди. Дагы бир нерсени айта кетейин, сырттан акча арбын киргени менен сомдун долларга катышы анчалык өзгөргөн жок, атүгүл ал кыйла төмөндөдү.

Кыргызстандын улуттук акчасы 1993-жылдын 10-майында киргизилген. Андан бери улуттук акча үч ирет жаңыланды. Алгач жүгүртүүгө 1, 10, 50 тыйын, 1, 5, 10, 20 сом чыкса, кийин ага 100 сом кошулду. Экономикалык өнүгүштүн арымы, каржылык зарылдыктын өктөм талабы менен 2002-жылдан бери 200, 500, 1000 сомдук акчалар чыгып, өлкө ичиндеги төлөм каражаты катары колдонулууда. 500 сомго айтылуу манасчы Саякбай Каралаевдин, 1000 сомго Жусуп Баласагындын, 20 сомго Тоголок Молдонун, 100 сомго Токтогул Сатылгановдун сүрөтү түшүрүлгөн. Улуттук банктын төрага орунбасары Шамшыбек Молдокановдун ырасташынча, жакын арада улуттук акчанын жасалгалары өзгөртүлбөйт.