Экономика

Бейөкмөт уюмдардын бир тобу «Центерра» ишканасындагы жөнөкөй акциядан түшкөн 85 миллион доллар кирешенин кайда жумшалаарын көзөмөлдөө демилгесин көтөрүп жатышат. Бул маселе бейшембиде «Жарандык коом коррупцияга каршы» бейөкмөт уюму өткөргөн форумдун жыйынтык документиндеги бир маселе болду. Мындай чечимдин кабыл алынышын форумдун катышуучулары «Кумтөр» ишканасынын буга чейинки катачылыктары, анын ичинде Барскоон кесепеттерин жоюудагы укук бузуулар менен байланыштырышты. Адам укугун коргоо бюросунун директору Наталья Аблованын айтымында, өкмөттүн коомчулук менен акылдашпай, жашыруун кабыл алган чечимдеринин кесепетинен Барскоон кырсыгы үчүн алынуучу тиешелүү компенсация инвестордон толугу менен өндүрүлбөй калган:

- 4 миллион компенсация болуп көрбөгөндөй аз акча. Биз 98-жылдын күзүндө Калия Молдогазиева менен эл аралык каржы корпорациясында отурганда, алар бизге «билесиңерби, биз чоң компенсация төлөп берүүгө даярбыз» дешти. Биз «Канчалык каражат жөнүндө сөз болуп атат?» деп сурадык. Алар бир аз ыргылжың болушту, бирок, бардык чыгымдар, жабылгыдай, жетиштүү каражат болот дешти. Анан эле алар интернеттен чыгарылган жаңылыкты алып келип калышты. «Бүттү, силердин өкмөт 4 миллион сом компенсация боюнча макулдашууга кол коюшуптур» дешти. Билесиңерби, алар биздин бетибизге эле күлүштү.

Форумдун катышуучуларынын пикирлерине караганда, өкмөт Барскоон кырсыгынан жабыркагандарга берген убадасынын азын аткарып, көбү унутта калды. Анын бири катары Барскоондогу диагностикалык борбор азыр аты-бар, заты жок калганын айтышат. Ал эми Кичижаргылчак айылынын өкүлдөрү бөлүнгөн компенсацияны өкмөттүн, парламенттин эшигин жыртып жүрүп, алты жылдан кийин алганын айтышат. Ал тууралуу Өмүр Алымкулов мындай дейт:

- Аягында 800 миң сом которду. Анын 150 миң сомун Барскоонго мончо салганга чыгымдаганбыз деп кармап калды. 650 (миң) сом алдык. Анын дагы 72 миң сомун өрүк алгансыңар деп кармашты. Ошентип, ар бир душубузга 131 сомдон алдык.

Укук коргоочу Наталья Аблова Барскоон окуясына маани берилбегендигинин бир далили катары ушул күнгө чейин сот жабыр тарткандардын арыздарын дээрлик сот өз кароосуна албагандыгын келтирди.

Ал эми ошол кездеги Тамга пансионатынын башчысы, өзүн эколог, юрист жана дарыгер деп тааныштырган Индира Казиева өзү башкарган пансионат Барскоон кырсыгында 4 миллион сомго жакын чыгым тартканын, бирок, ошол кездеги «Камеконун» президенти Лен Хоменюк убада берип, бирок, аткарбагынын айтат:

- Анан куугунтуктоо башталды. Сага келип, өз каалооң менен арыз жазасың, болбосо кылмыш ишин козгойбуз деп айтышса, менин юрист катары жагдайым кандай болду дейсиздер? Мен 2001-жылы төрөдүм. Бир айдан кийин чын эле кызматтан четтетүү тууралуу буйрук чыгарышты. Ошондон бери соттошуп жүрөм.

Бирок, «Кумтөргө» нааразы пикирлерди Барскоондогу «Карек» бейөкмөт уюмунун мурдагы мүчөсү Сабира Алымкулова жактаган жок. Маселенин көтөрүлүшүн ал «Карек» беөкмөт уюму менен байланыштырып, нааразылыгын айтты:

- Айылдын башындагы суу каналды бузуп, 300 кишинин үйүн жеп кетти. Ким жардам берди? Дагы «Кумтөр» жардамы менен аман калдык, чындыгында. Айыл өкмөтү жардам берди. Анан эл өзү кетмен-күрөгүн алып, тосуп калды. Эртеси катуу нөшөр чыкты, дагы. Ошондон аман алып калган «Кумтөр» болду, эл болду. Мына «Карек» эмне кылып койду? Жаргылчактан эки абышка, Барскоондон эки абышка алат да, ушинтип келе берет. Бул туура эмес да, муну да карап коюңуздар.

Өкмөттүк комиссия 20 тонналык цианиттин кетишинен зыян тарткан айылдар катары тааныган Барскоон, Тамга, Тосор, Жаргылчак айылдарынын өкүлдөрү болсо кырсыктын кесепеттеринен ушул күнгө чейин жабыркап келатканын белгилешет. Маселен, Кичижаргылчак айылынынын тургуну Мырзакул Садыбакасов мындай дейт:

- Ушу Барскоондогу кырсык боло электе, «Кумтөр» казыла электе жылыга өлсө, «Ой быйыл чыгым көп болуп кетти. Эмне болуп кетти» деп эл ичинде сөз болуп атат. Мына былтыр 31 киши өлдү. Мына быйыл январдан ушул күнгө чейин 12 киши өлдү, мына алты айдын ичинде.Мындан ары эмне болот?

Барскоондун тургуну Осмоналиев Султандын пикирине караганда, эл азыр негиздүү жардамдарга муктаж:

-«Кумтөрдөн» берсе, жардамды чоң берсин. Дыйкан чарбасын уюштуруп берсин, техника дегендерден берсин. Спортко берет 7 миң сом, шахматка берип коет бир 2 миң сом. Бул эмне деген акча?

Уюштуруучулар форумда көтөрүлгөн «Кумтөргө» байланышкан бардык башка маселелер менен катар Барскоон кырсыгынын кесепеттери тууралуу да өкмөткө сунуш билдирерин белгилешти.

- Программа элге түшүнүктүү үч тилде кыргыз, орус, англис тилдеринде жазылды. Бизге көзөмөл коюп, ишти тескеп туруш үчүн аны сиздерге таратып беришке даярбыз. Мында жазылгандардын баарын ишке ашыра албайбыз, бирок да он иштин жетөөсүнүн үдөөсүнө чыга алсак чоң иш жасайбыз,- дейт Улан Сарбанов.

- Улан мырза, өлкөдөгү банк системасынын жакынкы жылдары аткарыла турган иш багытын аныктаган программаны жарыя кылдыңыздар. Ал оболу кыргыз тилинде даярдалды, деп атасыз. Кыргызча туюнтмаларды, түшүнүк, терминдерди табуу жагынан кыйналган жоксуздарбы?

- Бул өзү татаал суроо. Улуттук банкта терминология боюнча комиссия иштейт. Биз орус тилинде жок айрым терминдерди англисчесинен түз эле таржымалоо аракетин жасадык. Иштин кемчилиги жөнүндө айткан кишилердин пикирлерин эсепке алабыз. Сиз да айтыңыз. Бу комиссия бизде үч жылдан бери иштеп келатат.

- «Капитал» жабык акционердик коомунун иш-аракетин иликтеген комиссиянын жыйынтыгын айта аласызбы? «Кыргызстан» жана «Кыргызөнөржай курулуш» коммерциялык банктарынын акцияларынын сатылышына байланыштуу иш боюнча.

- Билерсиз, мен комиссиянын мүчөсү эмесмин. Билгеним, бул маселе ушул жылдын апрелинде каралган. Башкы прокуратурага ошондо эле бир айдын ичинде маселени иликтеп жооп берүү жагы тапшырылган. Тилекке каршы, мен ал тууралуу айта албайм. Депутаттардан, Башкы прокуратурадан сурап көрбөйсүзбү. Биз тийиштүү материалдарды бергенбиз. Кийин кайрылышкан деле жок.

- Банктарга элдин ишенимин кайтаруу маселелерин талкуулаган эларалык конференция өткөрдүңүздөр. Анда айтылган пикир, сунуштар жалпы элге жарыя кылынабы? Кантсе да абыдан олуттуу маселе талкууга алынбадыбы.

- Билесиз, Борбордук банктын ыгым-чыгымдары кайда жумшалары бекем көзөмөлдөнөт. Конференция материалын толук жарыялаганга шартыбыз жок. Бирок кызыккандарга бир нускасын жөнөтөбүз. Анан да конференциянын материалы Улуттук банктын веб-сайтына жайгаштырылат. Азырынча материал орус жана англис тилдеринде гана. Биз бул маселеге коомчулуктун көңүлүн бургубуз келет. Адамдар биздин ишибизге баа беришин каалайбыз. Эгер туура айтылган сын болсо андан жыйынтык чыгаруу аракетин жасайбыз. Сын - кемчиликти оңдоого жардам берет. Баарынан жаманы, кайдыгерлик, мындан эчтеке чыкпайт деп кол шилтеп таштап салган жаман.

Менин оюмча, биз азыр кызыктуу этапты баштан кечирүүдөбүз. Ал үч багыттан турат. Биринчиси, кантип депозитерди сактоо системин түзүүгө байланыштуу. Мунун үстүндө иштөө керек. Экинчиси, коммерциялык банктардын корпоративдик маданиятын кантип көтөрө алабыз, ушуну ойлоп жатабыз. Үчүнчүсү, коммерциялык банктар кантип чет элдик банктар менен атаандаша алат?

- Сиз ай сайын журналисттер алдына чыгып Улуттук банктын иши тууралуу маалымат берем деп убада кылдыңыз эле. Кийинки убакта Улуттук банкта кандай олуттуу өзгөрүүлөр болду?

- Бу сурооңузду эмдиги жумада берсеңиз жакшы болор эле. Чынында эле ай башында журналисттер алдына чыгып, болгон ишти айтып туруу убадасын бергем. Көрүп атасыз, бул ирет чоң жыйын болуп колум бошободу. Эми болсо парламентте Улуттук банктын жылдык отчету талкууланат. Ошондон жыл бою иштеген иштерибиз тууралуу отчетко чейин айтканым ыңгайсыз болор. Депутаттар биздин ишти кантип талкууга алганын уксаңыз болот. Буюрса, кийинки аптанын аягында банктын иши тууралуу маалымат жыйынын өткөрсөкпү деп турабыз. Сиздерге берген убадамы аткарам. Банк системинде, төлөө жагында, Улуттук банкта кандай иштер жүрүп атат, инфляция тууралуу айтып берем.

- Улан мырза, калктын банктарга ишенимин кантип кайтарса болот? Ал үчүн эмнелерди жасоо зарыл?

- Билерсиз, көп иштер жасалды. Улуттук банк биринчиден, коммерциялык банктардын ишин катуу көзөмөлгө алды. Коммерциялык банктарды башкаруу ишине кылдат байкоо салып турабыз. Баштагыдай эле банктардын капиталдашуусу жүрүшү керек. Банк менен акционерлер капитал Улуттук банк чектеген нормативден жогору болушу пайдалуу экенин түшүнүшү зарыл. Банктардын эң аз уставдык капиталы 100 миллион сом. Биз өздүк капитал, реалдуу капиталдын өлчөмү 30 миллион сомдон көп болушуна жетиштик. 2005-жылдын аягында ал 60 миллион сомго чыгышы керек. Жел капитал болбосун. Үчүнчүсү, кийинки эки-үч жылдан бери биз базар тартибин чыңдоо аракетин жасап жатабыз. Аны чечмелей кетейин. Биз банктардан маалымат алабыз, алардын ишин көзөмөлдөп турабыз. Азыр коммерциялык банктарда ички аудит текшерүү системи калыптанууда. Банк өзүн-өзү текшерет. Быйылтан баштап квартал сайын отчетторду жарыялоо башталды. Бул коомчулуктун банктарды көзөмөлдөп туруусуна шарт түзөт. Кызыккан адам каалаган банкы тууралуу маалыматты ала алат.

Минимал капитал кимдир-бирөө уйкусу жакшы канбай калгандан чыккан чыр эмес. Аны биз биричи иретте аманатчылар менен ишкерлердин кызыкчылыгы үчүн коебуз. Бул банктын туруктуулугу менен ишинин илгерилешине көмөк көрсөтүү максатында жасалган иш.