Экономика

Кыргызстандын жаңы экономикалык программасынын долбоору Эл өкүлдөр жыйынынын стратегиялык өнүгүү, өнөр жай жана ишкерлик комитетинин төрагасы Жаныш Рестенбековдун демилгеси менен иштелип чыккан. Жаңы экономикалык программанын өзөктүү идеясы - өлкөнүн аймагындагы табигый байлыктарды, анын ичинде, кен байлыктарды Кыргызстандын өнүгүүсүнүн улуттук резерви деп таануу. Ал эми өнүгүүнүн улуттук резерви болгон байлыктар кыргыз элине жана Кыргызстандын баардык атуулдарына таандык деп таанылат. Башкача айтканда, табигый байлыктар элдин кызыкчылыгына гана кызмат кылышы керек.

"Аны кантип турмушка ашырса болот?" деген суроого EurasiaTrans ltd компаниясынын президенти, программа долбоорунун авторлорунун бири Александр Подсекин минтип жооп берди:

- Кен байлыктарды пайдалануунун программасынын принциби мындай. Кен байлыктарды пайдалануунун максаты - аларды казып алуу эмес, аларды капиталдаштыруу болуп эсептелет. Башкача айтканда, жерде канча акча жатканын аныктоо. Жер алдындагы жез, алтын, вольфрам сыяктуу баалуу металл катары жаткан акчага инвестициялык фонддорду, финансы уюмдарын, банктарды чакырып, инвестиция тартуу керек. Четтен келген акчалар болсо бюджетти түзүүчү тармактарды көтөрүүгө салынмакчы.

Александр Подсекиндин айтымында, Кыргызстандын аймагындагы баардык кен байлыктарын чалгындап, каттоого алып, инвентаризациялап, эларалык аудиттин күчү менен алардын канча тураарын баалап, аныктап чыгуу керек. Александр Подсекиндин айтымында, кен байлыктар үч топко бөлүнмөкчү. Биринчи топко – казылбай турган, бирок күрөө катары кызмат кыла турган кен байлыктар кирет. Экинчи топко болсо казыла турган, бирок анын баалуу металлы Кыргызстандын аймагында иштетилип, алына турган кен байлыктар. Ал эми үчүнчү топко болсо – казылып, баалуу металлы Кыргызстандын аймагынан четтен инвестиция алып келүү шарты менен алынып чыга турганы.

Долбоорду талкуулоого Экономиканы өнүктүрүү жана тышкы соода өнөр жай министри Амангелди Муралиев катышты. Бирок программа долбоору менен өкмөт мүчөлөрү жаңы гана таанышып жаткандыктан алар тараптан олуттуу ой-пикирлер азырынча айтылган жок.

Долбоор менен таанышып чыгууга үлгүргөн депутат Кыдыкбек Исаев программага ылайык баардык табийгый байлыктар «Кыргызстандын ресурстары» деген ат менен түзүлө турган улуттук акционердик коомго таандык болоорун, анын 100 процент акциясы өкмөттүн колунда сакталаарын жакшы жышаана катары баалады. Бул жерден депутат Кыдыкбек Исаев Кумтөр кени казылып, 120 тоннадай алтын казылганы менен анын Кыргызстанга кылдай пайдасы тийбей жатканын белгиледи:

- Бүгүнкү күнгө карата 100 тоннадан ашык алтын алышты. Кыргызстанга андан эч бир киреше кирген жок. Бул программаны колдошубуз керек. Анткени байлыктын баары мамлекеттин колунда болот.

Жыйын аяктагандан кийин «Азыр Кумтөр, Жерүй сыяктуу байлыктар кайсы бир компаниялардын менчиги катары иштеп жатат, алардын соңку тагдыры кандай болот?» деген сурообузга EurasiaTrans ltd компаниясынын президенти Александр Подсекин мындай деп жооп берди:

- Кен байлыкты тартып алуу тууралуу сөз жок. Болгону алар кандай пайдаланылып жатат, мыйзам сакталып жатабы – ошол текшерилет. Иштеп жаткан инвесторлорго жаңы талаптар коюлат. Аны аткаргандар иштей берет. Ал эми андай талапты аткарбагандардын лицензиясы чакыртылып алынат .

Программа долбоорун иштеп чыгууга демилге көтөргөн депутат Жаныш Рустенбеков бул экономикалык жаңы документ күзүндөгү сессияда сынга коюлаарын, эгер жактырылса өкмөткө сунушталаарын билдирди. Бирок Рустенбеков программаны турмушка ашырыш үчүн өкмөттөн аны жактырып гана тим болбой, саясий бир катар чечимдерди да кабыл алууга эрк да талап кылынаарын айтты.

Кыргызстандагы байланыш системасы интернет жана мобилдүү байланыштын кирүүсү менен бир топ өнүгүүгө жетишкендиги эксперттер тарабынан айтылып келүүдө. Ушундай эле пикирди 15-июль күнү Бишкекте өткөн «Кыргызстандагы мобилдүү байланыш» деп аталган форумда экономика илимдеринин доктору, академик Турар Койчуев да билдирди:

- Мындан он-он беш жыл мурун эле Кыргызстандагы байланыш түйүндөрүндө сааттап кезек күтмөй, алыскы облус же райондор менен байланышуу үчүн үч-төрт күн мурда кайрылып, анан ошол күнү дагы бир-эки саат байланыша албай кыйналчу эмес белек. Мына мобилдик жана санарип байланышынын кирүүсү менен мындай кыйынчылыктар жоюлду. Азыр Кыргызстандын дээрлик бардык аймагына каалаган убакта байланышууга болот. Бул байланыш системасынын акыркы он жылда чоң секирик жасап, өнүккөндүгүн көрсөтүп турат.

Мындан он жыл мурун 1994-жылы, 12-июлда Кыргызстанда «Кател» фирмасынын алгачкы мобилдик байланышы болгон. Андан бери дагы башка мобилдик кызмат көрсөтүүчү операторлор: «Бител», «Фонекс», «Актел» деп аталган фирмалар түзүлүп, байланыш рыногунда элге өз кызматтарын өтөй башташты. Ошентсе да учурда Кыргызстан аймагынын 10% гана мобилдик байланыш менен камтылды.

- Биздин эсеп боюнча мобилдик байланыш Кыргызстандын 90% калкы жашаган 10 % аймагын гана камтыйт. Анткени Кыргызстандын тоолуу алыскы аймактарында эл аз жашайт же такыр жашабайт. Ал эми облус борборлорунан Баткен гана калды. Жакынкы убактарда Баткен облусун да мобилдик байланыш менен камтууга аракеттер жүрүп жатат, - деди Салават Искаков.

Мобилдик байланыш ишке киргени Кыргызстандын экономикасы да өнүгө баштады деп белгилеген Салават мырза мобилдик байланышты өнүктүрүү үчүн мамлекет тарабынан жеңилдиктер берилүүсү керек деп эсептейт:

- Биз өкмөт менен бири-бирибизди колдоп иш жасообуз керек. Ошондуктан мен инвестиция тартып жаткан операторлорду салыктан бошотуу керек деп сунуш кылмакмын. Мындан өлкөбүздүн экономикасы гана пайда табат. Анткени ишмердүүлүгүбуздү улам алдыга жылдырып, калктын бардык катмарын мобилдик байланыш менен камтуу үчүн мобилдик байланыш операторлоруна көп каражат жумшоого туура келет.

Кыргызстан кичинекей өлкө. Ошондуктан кынтыксыз мобилдик байланыш түзүү үчүн мобилдик фирмалар коңшулаш Өзбекстан жана Казакстан менен кызматташууга аракет жасашкан, бирок азырынча жыйынтык чыга элек. Учурда мобилдик байланыш кызматын көрсөткөн бардык фирмаларга радиотолкундарды ээлөөгө укук улуттук оператор болуп саналган «Кыргызтелеком» акционердик коому тарабынан берилет. Ошондуктан форумдун катышуучуларын аталган акционердик коомдун менчиктештирилүүсү боюнча суроолор да кызыктырды.
Мобилдик байланыш менен бирге эле жергиликтүү байланыш кызматын көрсөтүүчү «Сайма телеком», «Бинлайн» деген фирмаларда да абал оор.
- Биздин байланыш жергиликтүү болгондуктан, азыркы телефон байланышы менен камтылбаган аймактарга зым аркылуу байланыш жеткирүүдө улуттук оператор «Кыргызтелеком» менен кагышып калууга туура келүүдө. Анткени облустарда жана алыскы райондордо байланыш маселеси чечилбеген бойдон калган. Ал жактарга санарип байланыш кызматын жеткирүүгө бизге мүмкүнчүлүк берилбей жатат. Бардыгы келип эле биздин байланыш тармагын «Кыргызтелеком» акционердик коому менен бирге пайдалануубузга такалат, - деди «Саймателком» байланыш фирмасынын жетекчиси Бакытбек Рахимов.

Транспорт жана байланыш министрлигинин байланыш жана маалыматташтыруу башкармалыгынын башчысы Абдыкален Токоевдин айтымында «Кыргызтелеком» акционердик коому мурунку байланыш министрлигинин мураскору катары радиотолкундарды жана агымдарды башка байланыш ишканаларына ижарага берет. Ал эми мобилдик байланыш рыногунда атаандаштардын көп болушу керектөөчүлөр үчүн жакшы болот. Форумдун аягында катышуучулар тарабынан МБА не, Транспорт, байланыш министрлигине жана өкмөттүн дарегине сунуш-пикирлер топтолду. Форумга МБАгенттиги, «Бител» мобилдик байланыш фирмасы жана «Кыргызтелеком» акционердик коомунун өкүлдөрү катышкан жок.