Экономика

- Ишенбай агай, 2-февралдагы референдумдан бери кыргыз коомчулугунда “10 жылга созулган өткөөл мезгилден өтүп кеттик, мындан ары жалаң гана өнүгүү тилкесине кирдик”, деген пикирлер көп айтыла баштады. Бул тууралуу сиздин оюңуз кандай? Чын эле өткөөл мезгилден өттүкпү, туруктуу өнүгүү тилкесине кирдикпи?

- Оболу «өткөөл мезгил» дегенди кандай түшүнөбүз? Анын экономикалык, саясий жагын бөлүп алуу зарыл. «Конституциялык жол менен барабыз» деп атабыз, муну да тактап алганыбыз оң. Анын үстүнө алган багытыбыздын келечеги кандай, гарантиясы барбы, ишенүүгө болобу, деген суроо да туулбай койбойт. Экинчи жагынан алганда, экономикалык жолду тандап, базар-нарк мамилелерине өтсөк, анын мыйзамдарын эстен чыгарбашыбыз керек.

Мындан тышкары командалык-административдик башкаруунун күүсү турат, андан тез аранын ичинде кутулуп чыгыш да кыйын. Ушул жерге келгенде «бирок» деген суроо чыгат, мунун «бирогу» көп. Чындап базар-нарк мамилелерине өтсөк анын мыйзамдары менен жашообуз керек, алыш-беришти ошого жараша жүргүзүшүбүз зарыл – бул да азырынча бүдөмүк. Мамлекет өз жарандарына базар-нарк шартына ылайык мыйзамдар чыгарып, иштешине шарт түзүп бериши милдет. Бул жагынан алганда, өткөөл мезгилден өтүп кеттик деп айтыш кыйын.

Экономиканын өнүгүшүнүн өз алдынча негизи бар. Элдин баарына белгилүү үч тармак бар: тоо-кен өндүрүшү, айыл чарба продуктусун өндүрүү, аны кайра иштетүү, аларды сатуу. Булардын арасынан айыл чарбасын алалы. Тармак кадыресе бутуна туруп калды деп айтсак жарашат. Бирок да фермерлер азырынча өзүнчө таасирдүү күчкө, катмарга айлана элек. Айыл чарба маданиятын жоготуп койгонбуз. Жерди кайра иштетүү, агротехникалык эрежелер, механизация жана башка иштерден биз кыйла артта калдык. Ишенер эч кимиси жок экен, мына дыйкандар тырышып иштеп продукция өндүрүп атат, бирок сата албайт.

Орто Азия республикаларында да кыйынчылыктар толтура, өз алдынчалыкка жетиштик деп туура эмес теорияга жамынып, эркин базарларды жаап коюшпадыбы. Эл аралык, мамлекеттер аралык эмгектин эл аралык бөлүштүрүлүшү ишке киришсе, базарлар ачылса атаандаштык күчөп ким эмнеге жөндөмдүү, ким эмнени жакшы жасай тургандыгы ачыкка чыкмак. Азырынча Орусия гана ачык, калгандары эшигин бекем жаап алышкан. Бирок ал жерге өндүргөн товарды жеткириш машакаты көп, жолдо карактап кетип атышат. Азырынча өткөөл мезгилге мүнөздүү чечиле элек маселелер арбын.

- Ишенбай агай, өткөөл мезгилге мүнөздүү маселелердин кыйласы чечиле элек деп атасыз. Мен ушуга кошуп Кыргызстан экономикасында атамекен өндүрүшү анчалык жандана элек, өнөр жайы бутуна каз-каз туралек деп айтар элем. Айыл чарбасы өлкөнүн экономикасын алдыга сүйрөп кете албайт. Буга кошумча, республикада өткөөл мезгил тушунда ортоңку катмар түзүлбөдү. Сиз кандай деп ойлойсуз?

- Туура, ортоңку катмар азырынча түзүлө элек. Эгер ал чыкса демократиянын орношуна да дурус шарт түзүлмөк. Өзүнө гана ишенген, бирөөгө күнкор эмес, мээнетинин аркасында өзүнө жакшы шарт түзүп алган адамдардын аркасы менен демократиянын бекем орун-очок алышына шарт түзүлөт. Бюджеттин көзүн караган эл кайда айдасаң ошол жакка кете бериши мүмкүн. Ортоңку катмар - экономиканын омурткасы, экинчи жагынан ал демократиянын таянган тоосу болуп бере алат.

Бизде так статистикалык маалымат жок. Кедейлерден башкасынын баарын ортоңку катмар катары атап койгон да туура эмес. Антип салганда кедей дегендин статистикалык чен-өлчөмүн аныктоо кыйын. Ортоңку катмар жеке өндүрүшүнүн аркасы менен киреше таап, улам байып, бала-чакасын багып, оокат-ашын жакшылап оңдоп, улам алдыга умтулган адамдардан куралат. Биздей азыр андай катмар жок. Анан, «айыл чарбасы экономиканы алдыга тартып кете албайт» деген деле туура. Бирок, колдо барды жасаш керек. Биринчи кадам катары айыл чарбасында өндүргөн товарларды кайра иштетүүнү баштаса туура эле болмок.

Биз жалпы билим деңгээлибиз жагынан Казакстан менен Өзбекстандан ашып кеткен жерибиз жок. Андай болгондон кийин алдыңкы технологияны колдонуу, өндүрүш маданияты көтөрүү үчүн шарт түзүү зарыл. Тикелей инвестицияларды алып келүүнүн да кыйынчылыктары толтура. Анын эң негизги тоскоолу коррупция болууда. Коррупцияны түп-тамырынан жулмайын инвестиция тууралуу кеп кылбай эле койгон оң. Азыр бизге келип аткан акчалардын көбү мамлекетке берилип аткан карыз. Тикелей инвестиция дээрлик жокко эсе. Бул жерде «Кумтөрдүн» жөнү башка. Көп эле чакырыктар айтылганы менен алардын азырынча кайрымжысы жок болуп жатат.

- Ушу жерде дагы бир суроонун ыңгайы келип турат. «10 жылдык өткөөл мезгилден өтүп кеттик, эми президенттик-парламенттик республика болобуз» деген пикирлерди чечмелей кетсеңиз. Экономикалык орчун проблеманы саясий маселеге байланыштыруунун кандай кажаты бар?

- «Президенттик–парламенттик республика» деп атканыбыз менен жаңы Конституцияда бийлик бутактары тең бөлүштүрүлгөн эмес. Мен башынан эле айтып келатам, дагы айтам, чыныгы демократиялык өлкөдө бийлик монополиясы деген болбош керек. Бийлик бутактарынын ортосундагы тең салмак болгондо гана иштөөгө шарт түзүлөт, ишкерге өзүн көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк ачылат. Бизде майдадан – ортого, ортодон – ириге өтүү ишке ашып, андайга шарт түзүлгөндө гана оңоло алабыз. Жакшы эле чакырыктар айтылат, аларды укканда «ушулар ишке ашса» деп кубанып да каласың. Бирок, алардын бири да ишке ашкан жок.

Жума күнү Өкмөт Үйүндө өткөн маалымат жыйынына эмгек жана социалдык коргоо министри Роза Акназарова, Социалдык фонддун төрагасынын орун басары Орозмат Абдыкалыков жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу жана регионалдык өнүктүрүү министри Төлөбек Өмүралиев катышты. Маалымат жыйынында акыркы кезде президент тарабынан чыгарылган социалдык багыттагы жардыктарды турмушка ашыруу кандай жүрөөрү жөнүндө кабар берилди. Референдум алдында президент бул багыттагы үч жардыкка кол койгон. Алардын биринчиси - «Ай сайын берилүүчү социалдык жөлөк пулдардын өлчөмүн көбөйтүү», экинчиси - «Пенсияларга кошумча берилүүчү каражаттын көлөмүн көбөйтүү» жана акыркысы - «Жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарына мамлекеттик колдоо көрсөтүү» жөнүндөгү жардыктар болгон.

Президенттин жөлөк пулдарга байланыштуу жардыгына ылайык Кыргызстандагы 47 миң эмгекке жарамсыз майыптарга, жетим балдарга, пенсиясыз улгайган адамдарга берилүүчү жөлөк пулдардын көлөмү 20% көбөйдү. Калктын бул категориясына берилүүчү жөлөк пулдун бир айлык көлөмү жардыкка чейин орто эсеп менен 312 сом болсо, жардыктан кийин ал 375 сомго жетет. Бул үчүн 38 млн. сом керек. Министр Роза Акназарованын айтымында, ал үчүн 2003-жылдын бюджетине өзгөртүү киргизилет жана маселе финансы министрлиги менен макулдашылган.

Ал эми экинчи жардыкка ылайык Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучуларына жана аларга теңделген калктын категорияларына гана пенсия өлчөмү көбөйөт. Жалпысынан бул жардык менен 12 миң пенсионердин пенсиясына 300 сомдон акча кошулат. Бул сумманы төлөш үчүн 46 млн. сом керек. Бул боюнча Социалдык фонддун бюджетине өзгөртүү киргизилет.

«Социалдык төлөмдөрдү референдум алдында көбөйтүү менен мамлекет өз жарандарынын добушун сатып алууга аракет кылган жокпу? Оппозиция расмий бийликке ушундай айып коюп жатат», - деген суроого эмгек жана социалдык коргоо министри Роза Акназарова жооп берди:

- Мамлекеттик жөлөк пул жөнүндөгү» мыйзамга 2001-жылы өзгөртүү киргизилгенден кийин былтыр жөлөк пулдун көлөмү 50% көтөрүлгөн. Андан кийин ошол эле жылы «Гарантияланган минималдык керектөө өлчөмү» деген ченемге ылайык жөлөк пулду 100 сомдон 120 сомго көтөрдүк. 2002-жылы 120 дан 140 сомго чейин көтөрдүк. Быйыл Жакырчылыкты кыскартуу боюнча орто аралыкты камтыган программага ылайык көтөрүп жатабыз. Быйылкы жөлөк пулдун өлчөмүн көтөрүү мурун эле каралган.

Ал эми президенттин үчүнчү, 15-январдагы жардыгы жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу тармагына багышталган. Ага ылайык айыл өкмөт башчыларынын айлык маянасы 2003-жылдын экинчи жарымынан баштап 2 эсе көбөйтүлөт. Маселен, 5 миң адамга чейин жашаган айылдын башчысы буга чейин 920 сом алса, эми 1800 сом алат. Бул үчүн жергиликтүү айыл өкмөттөрүнүн бюджеттинен 158 млн. сом сарпталат. Жардыкта белгиленген техника сатып алуу жагын да жергиликтүү бийлик өзүнүн эсебинен чечүүгө тийиш. Министр Төлөбек Өмүралиевдин айтымында, айыл өкмөт башчыларына айлыкты көтөрүү демилгеси референдумга чейин эле, өткөн жылы октябрь айында өткөрүлгөн жергиликтүү жамааттардын курултайында көтөрүлгөн:

- Айлык акыларды көбөйтүү, айыл өкмөттөрүнүн материалдык-техникалык базасын чыңдоо курултайдын чечиминде каралган. 15-январдагы президенттин жардыгы мына ушул курултайда кабыл алынган «Бийликти борбордо окчундатуунун улуттук стратегиясын» турмушка ашыруу максатын көздөп чыгарылган.

Ал эми Мыйзам чыгаруу жыйынындагы оппозициялык маанайдагы депутат Алевтина Проненко президенттин референдум алдындагы социалдык багыттагы жардыктарын башкача баалады:

- Мунун баары референдумга карата жасалды. Адамдарды добуш берүүгө түрткү бериш үчүн. Муну баары билишет. Медалдар, ар кандай наамдар да ушуга байланыштуу берилди. Муну добушту сатып алуу деп эсептөөгө болот. Анткени шайлоо убагында белек берүү жана башка нерселерге тыюу салынат. «Шайлоо жөнүндөгү» мыйзамга ылайык мындай багыттагы ар кандай финансылык иш-аракеттерге да тыюу салынган.