Экономика

Брукинг институтунун эксперти, экономист Генри Арон Ирактагы согуштун чыгымын президент Буштун администрациясы эки себептен улам бюджет долбооруна киргизген эмес деп эсептейт. Биринчиден, администрация согушка айныбай ниет
кылып калганын тастыктагысы келбейт. Экинчиден, бюджеттин өтө эле чоң тартыштыгы бар, мындай кенемте долбоорду коргоп-колдоп калганга каскак болот. Согуштун чыгымы кошулганда бюджеттин дефицити ого бетер оркоюп көрүнүп калмак, буга конгрессти көндүрүү бир топ кыйын болмок.

Бирок башка бир эксперттер президент Бушка бюджетти конгрессте бекиттирип алуу көп деле кыйынчылыкка турбайт дешет. Конгресстин эки палатасын азыр Буштун республикачыл партиясы контролдойт. Ошентсе да Ирактагы операциялардын чыгымы эмне үчүн долбоорго киргизилбей калганын комментариялап, мурдагы конгрессмен Билл Френзел иштин жөнү өтө эле жөнөкөй деп түшүндүрдү. Бюджетте өкмөттүн кандайдыр бир кыялый максаттары каралбайт, конкреттүү, айныксыз программалары гана аныкталат. Кокус президент жакын арада согуш баштагысы келсе, анын каражаты, биринчиден, быйылкы бюджеттин эсебинен каралат. Экинчиден, мындай күтүүсүз иштердин баары бюджеттин кошумча сарптоолор бөлүгүндө аныкталат. Аны өзгөртүү маселесин президент конгресске коет. Конгресс мүчөлөрү аны мыйзам түрүндө карап, бюджеттин жоболорун өзгөрткөн соң гана президент согуш жарыялай алат.

Буштун администрациясы быйыл 1-октябрдан тартып баштала турган финансылык жаңы жылда федералдык өкмөткө 2 триллион 230 миллиард доллар сарптоону сунуш кылган. Ал эми кирешелер чыгымдардан 307 миллиард долларга кем каралган. Алдыдагы беш жылда
федералдык бюджеттин дефицити, прогноздор боюнча, жалпы эсепте бир триллион доллардан ашат. Президент мунун баарын экономикалык өнүгүүнүн төмөндөп бараткан арымы жана Кошмо Штаттарына террористтер таңуулаган согуш менен түшүндүрдү. Жаңы бюджет, президент Буштун конгресске жөнөтүлгөн катында белгиленгендей, узак мөөнөттүү экономикалык өнүгүүгө өбөлгө түзүүгө тийиш. Эң башкысы - улуттун ушу таптагы башкы керектөөсү деп Буштун администрациясы коопсуздукту камсыз кылууну, терроризмге каршы күрөштү эсептейт. Ошондуктан эмдиги жылдагы бюджетте баарынан көп каражат Пентагонго жана жакында түзүлгөн ички коопсуздук министрлигине каралган. Аскерий чөйрөгө келерки финансылык жылда 380 миллиард доллар капитал сарпталат. Мындан тышкары аталган тармакка жумшала турган сарптоолордун өлчөмү мындан ары жыл сайын 20 миллиард долларга өсүп турушу керек.

Деген менен Буштун оппоненттери – конгресстеги демократтар – бюджеттин долбоорун сынга алышып, администрацияны экономиканын өрүшүн тарытып жатканы аз келгенсип, бир катар тармактардагы сарптоолорду кыскартып жатканы үчүн да айыпташты. Долбоордо сунуш кылынган перспектива, демократтардын ою боюнча, америкалыктардын эртеңки муунун эпсиз карызга батырат. Алардын соңунан Буштун бюджет саясатын 400дөй экономист, анын ичинде Нобель сыйлыгынын он чакты лауреаты сынга алышты. “Нью-Йорк таймс” гезитинин үргүлжү бир бетин ээлеген билдирүүдө салыктардын кыскартылышы жакынкы келечекте экономикага иле боло албайт, ал биринчи кезекте байгер америкалыктарга гана пайда алып келет деп айтылат. Адистердин айтымында, фонд рыногун жандантуу жаатындагы Буштун пландары да калктын кирешелериндеги ажырымды күчөтөт. Бюджеттеги кенемте кимге керек экени ансыз деле белгилүү, деп айтылат экономисттердин билдирүүсүндө. Документте ошондой эле америкалык экономиканы жандантуунун пландары сунуш кылынган. Экономисттер баарыдан мурда бюджет чыгымдары жана салык иштери боюнча белгилүү бир мезгилге эсептелинген тыкыр чараларды кабыл алуу зарылдыгын белгилешкен.

«Камеко» компаниясы Кумтөр кенинин экиден үч бөлүгүнө ээлик кылуу укугун берген Кыргызстандын акцияларын сатып алуу сунушу менен 2002-жылдын сентябрь айында кыргыз бийлигине кайрылган болчу. Канадалыктардын бул өтүнүчүн карап көрүү максатында түзүлгөн, финансы министринин биринчи орун басары Эмирлан Төрөмырзаев башында турган өкмөттүк комиссия «Камеконун» мындай сунушун негизинен туура көрүүдө. Мындай маалымат 14-февралда «Кыргызалтын» ачык акционердик коомунун вице-президенти Дилгир Жапаровдон алынды.

- Өкмөттүн 2003-жылдын 7-февралындагы токтомунда канадалыктардын сунушу менен так бир цифрага токтолбостон туруп, негизинен макул болуу тууралуу айтылган. Мындан биз кандай деген жыйынтык чыгарсак болот? Биз өкмөттүн аталган токтомунун негизинде канадалыктар сунуш кылган жол менен Кумтөрдү реструктризациялоого принцибинде макулбуз. Тагыраак айтканда, макулдугубузду берип жатканыбыз менен, биз «Камеко» учурда сунуш кылган конкреттүү суммалар менен макул эместигибизди айтып жатабыз, - деди Дилгир Жапаров.

Анын сөзүнө караганда, канадалыктар Кумтөр кенинин үчтөн эки бөлүгүнө ээлик кылуу укугун берген акциялардын ордуна Кыргызстанга ар бир акция үчүн акча төлөп берүүгө даяр.

- «Камеко» компаниясынын сунушу мындай. Өзүңүздөр билесиздер, «Кумтөр голд компани» акционердик коомунун акцияларынын үчтөн эки бөлүгү Кыргызстандын, ал эми үчтөн бир бөлүгү канадалыктардын менчигинде. Алар «өзүңөргө тиешелүү үчтөн эки бөлүгүн бизге өткөрүп бергиле, анын ордуна акча төлөп беребиз» деп жатышат. Канча акча төлөп берүү тууралуу маселеде бир пикирге келе элекпиз, - дейт «Кыргызалтындын» вице-президенти.

Ошентсе да канадалыктардын сунушунун айрым өңүттөрү ачыкка чыкты. Алсак, «Камеко» 2004-жылдан тартып дивиденд катары ар бир акция үчүн 8 миллион доллардан төлөп берүүгө даяр.

- 2002-жылга ар бир акция үчүн 4 миллион доллардан, ал эми 2003-2008-жылдар үчүн 8 миллион доллардан төлөп беребиз дешүүдө. Ошондой эле, эми Кыргызстандын Салык кодексине ылайык алар төлөөгө милдетүү болгон бардык салыктарды, жыйымдарды жана төлөмдөрдү казынага түшүрүп туруу милдетин алышууда, - дейт Дилгир Жапаров.

Кыргызстандын өкмөттүк комиссиясы канадалыктардын мындай сунуштарын көз карандысыз эксперттик топ да карап көрүп, өз пикирин билдирсин деген да жыйынтыкка келишкен.

Кумтөр кени - дүйнөдөгү ири он кендин бири. Ар кандай изилдөөлөргө караганда, анда 500дөн 1000 тоннага чейин алтын бар. Канаданын «Камеко» компаниясы менен Кыргызстандын өкмөтүнүн ортосунда 1992-жылы кол коюлган Башкы келишимге ылайык Кумтөр кенине ээлик кылган «Кумтөр голд компани» акционердик коому түзүлгөн. Анын акцияларынын үчтөн бир бөлүгү «Камеко» компаниясынын, ал эми үчтөн эки бөлүгү Кыргызстан өкмөтүнүн менчигинде.

Кыргызстан өкмөтүнүн Кумтөрдөгү өз менчигин канадалыктарга ушундай жол менен өткөрүп берип жатканына каршы пикир айткандар да бар. Тажрыйбалуу адис, Жогорку Кеңештин депутаты Орозбек Дүйшеев «Кыргызстан бийлиги канадалыктар менен жең ичинен сүйлөшүп алды, бул республикага зыян гана алып келет» деген пикирде.

- Менин оюмча бул жең ичинен, бирөөлөрдүн пайдасын көздөп түзүлгөн макулдашуу болуп жатат. Ал Кыргызстанга зыян гана алып келет. Кен ылгоочу комбинат долбоордо каралган өлчөмдөгүдөн 170 миллион долларга кымбат курулду. Бул бир. Экинчиден, алтындын 50% жакыны гана ачык жол менен алынат, кендин калган бөлүгү жер астынан казылат. Чалгындоо иштери көрсөткөндөй, Кумтөрдөн дагы көп баалуу заттар чыгышы ыктымал, - дейт Орозбек Дүйшеев.

Анын сөзүнө караганда, Кыргызстан Кумтөрдөн деле жыргап пайда көрө элек. Долбоорго ылайык республикага кенден алынган таза кирешенин эсебинен 400 миллион доллар түшүш керек болчу, салыктардын эсебинен дагы 400 миллион доллар мамлекеттик казынаны толуктамак. Орозбек Дүйшеевдин айтымында, акыркы беш жарым жылдын аралыгында Кумтөрдөн Кыргызстанга болгону 56 миллион доллар гана каражат түшкөн. Орозбек Дүйшеевдин мындай оюн белгилүү саясатчы, Жогорку Кеңештин депутаты Марат Султанов да колдойт.

- Менин пикиримде, алтындын дүйнөлүк баасы көтөрүлүп, анын үстүнө Кумтөр эми мына Кыргызстанга пайда берет деп жатканда аны «Камекого» берип коюш туура эмес. Менин оюмча, кыргыз өкмөтү буга жол берген шашылыш чечим кабыл албай турса, - дейт ал.