Экономика

Өкмөт жыйынын күн тартибине коюлган биринчи маселе боюнча доклад жасаган финансы министри Болот Абилдаев 2002-жылы инфляция 2,3% түзүп, ал мурдагы жылдарга салыштырмалуу төмөн болгондугун, сомдун курсу орто эсеп менен 1 доллар 46 сом 90 тыйынды түзүп, ал жыл ичинде 3,4% жогорулагандыгын билдирди. Коммерциялык банктардын кредиттик ставкасы болсо 30,2% түзүп, 6,2% төмөндөгөн. Бул реалдуу секторду финансылоо маселесин чечүүгө жасалган бир кадам болуп эсептелет. 2002-жылдын декабрында коммерциялык банктардын кредиттик портфели 20 млрд. сомго жетип, 33% өскөн.

- Мен келтирген ушул маалыматтар өткөн жылы макроэкономикалык стабилдүүлүктү чыңдоо жана банк секторун жандандыруу маселелери ийгиликтүү ишке ашырылгандыгын билдирет. Бирок экономиканын айрым секторлорунда абал кыйын болуп, мурда белгиленген ички дүң продуктуну 4,7% ке көбөйтүү тууралуу план ишке ашпай калды, - деди Болот Абилдаев.

Анын айтымында жылдын биринчи жарымы жаман болуп, экинчи жарым жылдыкта гана ички дүң продуктунун төмөндөө тенденциясы токтотулган. Финансы министри ички дүң продуктунун төмөндөп кетишинин себебин Кумтөр алтын кениндеги авария, кошуна өлкөлөрдүн электр энергиясын жылдагыдан аз сатып алышы жана аткезчиликтин өсүп кетишинин натыйжасында нефти өндүрүүчү ишканалардын жакшы иштей албагандыгы менен түшүндүрдү.

Өкмөт жыйынында өндүрүлгөн продукцияны сатып өткөрүү проблемасы өтө курч коюлду. Өкмөт башчысынын айтымында азыр өлкөнүн кампаларында 6 млрд. сомдук товар жыйылып өтпөй турат. Орусия жана башка өлкөлөр менен соода байланыштарын тезинен чыңдоо зарылчылдыгын Николай Танаев да, чыгып сүйлөгөн башка өкмөт мүчөлөрү да баса белгилешти. Алар өз сөздөрүндө кошумча рынокту издөө боюнча конкреттүү чаралар көрүлбөсө Кыргызстандын быйылкы жылга коюлган максаты ишке ашпай калышы мүмкүн экендигин айтышты.

Өкмөт 2003- жылы ички дүң продуктунун өсүш темпи 5,8% кем болбойт деп ойлойт. Өнөр жай продукциясынын 9,6%, айыл чарба продукциясынын 5,1% өсүшү болжолдонуп жатат. Бул үчүн, өкмөт башчысынын айтымында, ишканалардын кубаттуулугу жетиштүү.

Николай Танаев инвестиция маселесине да токтолуп, «мурда бул боюнча кабыл алынган матрица быйылтадан баштап өз жемишин бере башташ керек» деди. Ал губернаторлорго алардын ар бири өз облусуна 10 млн. доллардан инвестиция тартуусу тууралуу тапшырма берди. Бул маселе боюнча кабыл алынган токтомдо айыл чарба продукциясынын экспортун көбөйтүш үчүн маркетинг борборун түзүү, экспорт жасаган ишканаларга колдоо көрсөтүү, тоо-кен жана металлургия тармагын өнүктүрүүнүн 2010–жылга чейинки планын иштеп чыгуу, токтоп турган жана жарым-жартылай иштеп жаткан ишканалардын абалына анализ жасап, аларды жандандыруу боюнча иш-чараларды иштеп чыгуу, айрым товарлардын бажы тарифтерин ЕврАзЭСке кирген өлкөлөрдүкүндөй кылып 30% жогорулатуу, аткезчиликти азайтыш үчүн бажы контролун күчөтүү жана ишканалардан бажы төлөмдөрүн толук өндүрүү, көмүр казуу тармагына жардам берүү жана башка бир топ конкреттүү иш-чаралар көрсөтүлдү.

Жыйындын күн тартибиндеги 2-маселе – жазгы талаа иштерине даярдык маселеси боюнча маалыматты айыл жана суу чарба министри Александр Костюк берип, ал өлкө азыр эгинден башка өсүмдүктөрдүн үрөнү менен толук камсыз экендигин билдирди. Анын айтымында, буудайдын үрөнү 6 миң тоннага (17%) жетпейт. Арпанын үрөнү болсо 3 миң тоннага (21%) аз. Жыйында күйүүчү май менен камсыз кылууда жана техникаларды ремонттон өткөрүүдө көп мүчүлүштөр бар экендиги айтылды. Мисалы, азыр жазга аз убакыт калган мезгилде (түштүк региондорунун губернаторлору «жерди айдай баштаса болот» дешти) тракторлордун 67% гана, соколордун 68% жана үрөн себүүчү техникалардын 58% гана ремонттон өткөрүлгөн. Талаа иштерине керектүү дизел майынын 19% гана ташып келинген. Бирок жыйында кептин баары акчада экени, эгер дыйкандардын сатып алаар акчасы болсо, күйүүчү майды ташып келчүлөр четтен чыгаары айтылды. Ошондуктан өкмөт Айыл чарба финансы корпорациясына дыйкандарга кредит берүүнү ыкчамдатуу тууралуу сунуш менен кайрылды. Жазгы талаа иштерине даярдыкты күчөтүү максатында премьер-министр Николай Танаев жетектеген штаб түзүлдү.

- Ишенбай агай, 2-февралдагы референдумдан бери кыргыз коомчулугунда “10 жылга созулган өткөөл мезгилден өтүп кеттик, мындан ары жалаң гана өнүгүү тилкесине кирдик”, деген пикирлер көп айтыла баштады. Бул тууралуу сиздин оюңуз кандай? Чын эле өткөөл мезгилден өттүкпү, туруктуу өнүгүү тилкесине кирдикпи?

- Оболу «өткөөл мезгил» дегенди кандай түшүнөбүз? Анын экономикалык, саясий жагын бөлүп алуу зарыл. «Конституциялык жол менен барабыз» деп атабыз, муну да тактап алганыбыз оң. Анын үстүнө алган багытыбыздын келечеги кандай, гарантиясы барбы, ишенүүгө болобу, деген суроо да туулбай койбойт. Экинчи жагынан алганда, экономикалык жолду тандап, базар-нарк мамилелерине өтсөк, анын мыйзамдарын эстен чыгарбашыбыз керек.

Мындан тышкары командалык-административдик башкаруунун күүсү турат, андан тез аранын ичинде кутулуп чыгыш да кыйын. Ушул жерге келгенде «бирок» деген суроо чыгат, мунун «бирогу» көп. Чындап базар-нарк мамилелерине өтсөк анын мыйзамдары менен жашообуз керек, алыш-беришти ошого жараша жүргүзүшүбүз зарыл – бул да азырынча бүдөмүк. Мамлекет өз жарандарына базар-нарк шартына ылайык мыйзамдар чыгарып, иштешине шарт түзүп бериши милдет. Бул жагынан алганда, өткөөл мезгилден өтүп кеттик деп айтыш кыйын.

Экономиканын өнүгүшүнүн өз алдынча негизи бар. Элдин баарына белгилүү үч тармак бар: тоо-кен өндүрүшү, айыл чарба продуктусун өндүрүү, аны кайра иштетүү, аларды сатуу. Булардын арасынан айыл чарбасын алалы. Тармак кадыресе бутуна туруп калды деп айтсак жарашат. Бирок да фермерлер азырынча өзүнчө таасирдүү күчкө, катмарга айлана элек. Айыл чарба маданиятын жоготуп койгонбуз. Жерди кайра иштетүү, агротехникалык эрежелер, механизация жана башка иштерден биз кыйла артта калдык. Ишенер эч кимиси жок экен, мына дыйкандар тырышып иштеп продукция өндүрүп атат, бирок сата албайт.

Орто Азия республикаларында да кыйынчылыктар толтура, өз алдынчалыкка жетиштик деп туура эмес теорияга жамынып, эркин базарларды жаап коюшпадыбы. Эл аралык, мамлекеттер аралык эмгектин эл аралык бөлүштүрүлүшү ишке киришсе, базарлар ачылса атаандаштык күчөп ким эмнеге жөндөмдүү, ким эмнени жакшы жасай тургандыгы ачыкка чыкмак. Азырынча Орусия гана ачык, калгандары эшигин бекем жаап алышкан. Бирок ал жерге өндүргөн товарды жеткириш машакаты көп, жолдо карактап кетип атышат. Азырынча өткөөл мезгилге мүнөздүү чечиле элек маселелер арбын.

- Ишенбай агай, өткөөл мезгилге мүнөздүү маселелердин кыйласы чечиле элек деп атасыз. Мен ушуга кошуп Кыргызстан экономикасында атамекен өндүрүшү анчалык жандана элек, өнөр жайы бутуна каз-каз туралек деп айтар элем. Айыл чарбасы өлкөнүн экономикасын алдыга сүйрөп кете албайт. Буга кошумча, республикада өткөөл мезгил тушунда ортоңку катмар түзүлбөдү. Сиз кандай деп ойлойсуз?

- Туура, ортоңку катмар азырынча түзүлө элек. Эгер ал чыкса демократиянын орношуна да дурус шарт түзүлмөк. Өзүнө гана ишенген, бирөөгө күнкор эмес, мээнетинин аркасында өзүнө жакшы шарт түзүп алган адамдардын аркасы менен демократиянын бекем орун-очок алышына шарт түзүлөт. Бюджеттин көзүн караган эл кайда айдасаң ошол жакка кете бериши мүмкүн. Ортоңку катмар - экономиканын омурткасы, экинчи жагынан ал демократиянын таянган тоосу болуп бере алат.

Бизде так статистикалык маалымат жок. Кедейлерден башкасынын баарын ортоңку катмар катары атап койгон да туура эмес. Антип салганда кедей дегендин статистикалык чен-өлчөмүн аныктоо кыйын. Ортоңку катмар жеке өндүрүшүнүн аркасы менен киреше таап, улам байып, бала-чакасын багып, оокат-ашын жакшылап оңдоп, улам алдыга умтулган адамдардан куралат. Биздей азыр андай катмар жок. Анан, «айыл чарбасы экономиканы алдыга тартып кете албайт» деген деле туура. Бирок, колдо барды жасаш керек. Биринчи кадам катары айыл чарбасында өндүргөн товарларды кайра иштетүүнү баштаса туура эле болмок.

Биз жалпы билим деңгээлибиз жагынан Казакстан менен Өзбекстандан ашып кеткен жерибиз жок. Андай болгондон кийин алдыңкы технологияны колдонуу, өндүрүш маданияты көтөрүү үчүн шарт түзүү зарыл. Тикелей инвестицияларды алып келүүнүн да кыйынчылыктары толтура. Анын эң негизги тоскоолу коррупция болууда. Коррупцияны түп-тамырынан жулмайын инвестиция тууралуу кеп кылбай эле койгон оң. Азыр бизге келип аткан акчалардын көбү мамлекетке берилип аткан карыз. Тикелей инвестиция дээрлик жокко эсе. Бул жерде «Кумтөрдүн» жөнү башка. Көп эле чакырыктар айтылганы менен алардын азырынча кайрымжысы жок болуп жатат.

- Ушу жерде дагы бир суроонун ыңгайы келип турат. «10 жылдык өткөөл мезгилден өтүп кеттик, эми президенттик-парламенттик республика болобуз» деген пикирлерди чечмелей кетсеңиз. Экономикалык орчун проблеманы саясий маселеге байланыштыруунун кандай кажаты бар?

- «Президенттик–парламенттик республика» деп атканыбыз менен жаңы Конституцияда бийлик бутактары тең бөлүштүрүлгөн эмес. Мен башынан эле айтып келатам, дагы айтам, чыныгы демократиялык өлкөдө бийлик монополиясы деген болбош керек. Бийлик бутактарынын ортосундагы тең салмак болгондо гана иштөөгө шарт түзүлөт, ишкерге өзүн көрсөтүүгө мүмкүнчүлүк ачылат. Бизде майдадан – ортого, ортодон – ириге өтүү ишке ашып, андайга шарт түзүлгөндө гана оңоло алабыз. Жакшы эле чакырыктар айтылат, аларды укканда «ушулар ишке ашса» деп кубанып да каласың. Бирок, алардын бири да ишке ашкан жок.