Экономика

Өлкө башчысы Садыр Жапаров “салык элдин жонунан кайыш тилгендей болбошу керек” десе, депутаттар жана Салык кызматынын жаңы жетекчиси “ишкерлердин үстүнөн минип албашыбыз керек” деп айтып чыгышты.

Министрлер кабинети декабрдын башында салык мыйзамдарына жаңы өзгөртүүлөрдү сунуштап, Жогорку Кеңеш аны дээрлик талашсыз биринчи окууда кабыл алып берген. Көп өтпөй өкмөт башчы Акылбек Жапаров кызматтан алынып, документ экинчи окууга келгенде бир топ өзгөрүп, айрым талаптар жеңилдетилмей болду. Мунусунда депутаттар салык реформаларын сындап, өкмөт элди “саан уйдай” көрүп жатат деген пикирлерин билдиришти.

“Бизнести баса калып, башка-көзгө койгулап, салык чогултканды токтотуш керек”

23-декабрда Жогорку Кеңеште Салык кызматынын жаңы жетекчиси Алмамбет Шыкмаматов өзүнүн түздөн түз жетекчиси, өкмөт башчысынын биринчи орун басары Данияр Амангелдиев менен кайым айтыша кеткен. Шыкмаматов “Салыкты өстүрсө эле, ал экономика өстү дегенди билдирбейт, элин ыйлактатып бюджетти өстүрүү - ал экономика эмес” деп билдирген.

Салык кызматынын жетекчиси электрондук товардык-транспорттук коштомо кагазын (ЭТТК) киргизүү Кыргызстанда кимдир бирөөлөрдүн популизми менен коштолгонун, ал үчүн алдыда жоопкерчилик тартчу адамдар да болорун айткан.

Ошол эле күнү президент Садыр Жапаров салыктын жол-жобосун жеңилдетүү тапшырмасын бергенин маалымдады. Ал ЭТТК боюнча тез арада тыкыр анализ жасап, бул ыкманы ири товарларга гана калтыруу мүмкүнчүлүгүн карап көрүүнү тапшырган.

26-декабрда Алмамбет Шыкмаматов Би-Би-Сиге курган маегинде өкмөттүн салык реформасын кайрадан сындап, “аша чаап кеткен жагдайлар көп” экенин айткан:

“Чынын айтайын, менин салык боюнча түшүнүгүм жок эле. Анткени, мен юристмин, башка маселелер менен иштеп жүргөм. Президентибиз мага тапшырманы катуу койду. Сени дайындаганымдын бирден бир себеби, юрист катары мыйзамдарды карап, бизнестин укугун коргоп, бизнести баса калып эле, башка-көзгө койгулап, салык чогултканды токтотуш керек, балдар аша чаап кетти, ошону ирээтке келтир деген. Өмүр бою салыкта иштеген адамды коюп койсо, анда салык өндүрүш керек, кыйнаш керек деген психология түзүлүп калган да. Ошону үчүн сени ошол жакка жөнөтүп жатам деп батасын берген. Бир жума ичинде адабиятты казып көрүп, адамдар менен сүйлөшсөм, аша чаап кеткен жагдайлар чынында абдан көп экен. Ошондуктан, бул жерде кардиналдуу, чечкиндүү кадамдарга барыш керек”.

Шыкмаматовдун айтымында, президент ишкерлерге ашыкча жүк болгон салыктарды жокко чыгарууну да тапшырган.

“Бизнести өстүргүлө, салык төлөй турган субъекттерди көбөйткүлө, ишкана-заводдорду ачкыла, ошондо салык өзүнөн өзү көбөйөт деди. Мындайча айтканда, чоң балыктарды көзөмөлдөйлү, ал эми майда-чүйдөлөргө көңүл бурбай, аларды жайына коёлу. Жайына койсоң, тескерисинче, өсөт. Баш көтөрүп келатканда эле үстүнөн минип алып жатпайбызбы. Салык төлөө өнүккөн өлкөлөрдө маданият катары калыптанат. Ал жалаң эле уруп-согуп, тепкилеп, мамлекеттин күчү менен болбойт”, - деди Салык кызматынын жетекчиси.

Ал эми эң көп талаш жараткан ЭТТКны Шыкмаматов беш товарга гана - мунай заттарына, алкоголдук ичимдиктерге, тамекиге, дары-дармекке жана медициналык буюмдарга - калтырууну сунуштады. Бүгүнкү күндө ЭТТК 13 миңден ашык ар кандай товарга колдонулат.

“Салык төлөөчүлөрдү саан уйдай эле карайсыңар. Жарандарга мындай мамиле кылган болбойт”

26-октябрда өкмөт сунуштаган салыктык өзгөртүүлөр экинчи жана үчүнчү окууда каралды. Мунусунда депутаттардын маанайы кыйла айырмаланып турду. Талкууга Салык кызматынын жетекчиси Алмамбет Шыкмаматов катышып, өкмөт башчы же анын орун басарлары келген жок.

Депутат Сүйүнбек Өмүрзаков салык чогултуудагы жаңы ыкмалар ишкерлердин түшүнбөстүгүн жаратканын айтты.

Анын пикиринде, Салык кызматынын жетекчилерине байланыштуу коррупциялык схемалар эл арасындагы түшүнбөстүктү тастыктап жатат.

“Туура эмес киргизишип, элди кыйнап, өздөрү дагы кылмыш жасап жүрүшкөн экен деп атышат. Көп түшүнбөстүк чыгып, элдин кыжырын күчөтүп жатат”, - деди ал.

Депутат Гуля Кожомкулова өкмөт жаңы салыктарды эл менен эсептешпей киргизгенине нааразы:

“Силер мыйзам долбоорлорун коомчулук менен талкуулабай эле алып келесиңер. Терең анализ жок. Мындан улам нааразылык жаралат. Силер биринчи эл менен иштешкиле да. Биздин жарандар кежирленип, салык төлөөдөн баш тартып жатат деп ойлойсуңарбы? Баары эле түшүнөт. Мынчалыкка чейин барбаш керек да. Элди дүрбөтүп жатасыңар. Силер салык төлөөчүлөрдү саан уйдай эле карайсыңар. Биздин жарандарга мындай мамиле кылган болбойт”.

Ал эми буга чейин өкмөттүн ишин жогору баалап келген депутат Балбак Түлөбаев “өкмөттүн кулагы кенен болуп, бизди укпай калган” деген позициясын билдирди:

“Салык кодекси келатат, биздин үстүбүзгө минесиңерби, акыркы наныбызды аласыңарбы деп баарыбыз октябрдан бери эмне үчүн өкмөт бизди укпай калды деп калдык эле. Кудайга шүгүр, президентибиз бизди угуп... Ушул жерде баарыбыз айтканбыз. Бул жагыңар туура эмес, бул жерде минтип атасыңар деп”.

Депутат Бактыбек Сыдыков мыйзам долбоору биринчи окууга келгенде “баарыбыздын чачыбыз тик турган” деди. Ал Салык кызматынын жетекчисине кайрылып, салыкчылардын “Кудайдан кийин эле биз турабыз” дегендей жүрүм-турумун өзгөртүүнү өтүндү.

Алмамбет Шыкмаматов дагы бир жолу президенттен тийиштүү тапшырмаларды алганын, бир жума ичинде ЭТТК боюнча чечимдерди жарыялай турганын айтты.

Өкмөт салыкка байланыштуу өзгөртүүлөрдү жылына бир гана жолу киргизе алат. Быйыл жалпы 15 мыйзамга 160тан ашуун өзгөртүү сунушталды.

Бирок, депутат Дастан Бекешевдин айтымында, алардын көбү редакциялык өзгөртүүлөр.

Деген менен, талаш жараткан негизги салыктар жокко чыгарылды. Мисалы, жаңы курулган үйлөргө 12% кошумча нарк салыгы салынбай турган болду. Ал турак жайды дагы кымбаттатмак.

Жеке мектептерге киреше салыгы салынбайт. Бизнес чөйрөсү бул салык жеке мектептердин абалын оорлоштуруп, билим берүүнүн сапатына терс таасирин тийгизерин айтып жаткан.

Мындан тышкары, автоунаа токтотмолор үчүн салык салынбайт, базар администрацияларынын айыбы азаят, банктык депозиттерден түшкөн кирешеге салык төлөнбөйт. Ишкердик жүргүзбөгөн учурда отчёт талап кылынбайт, юридикалык жактарды жок кылуу жеңилдейт.

Ал эми бензинге 1 сом кошулганы үчүн автоунаа ээлерин мүлк салыгынан бошотуу демилгеси боюнча өзүнчө чечим кабыл алынары айтылды.

“Депутаттардын көптөгөн сунуштары эске алынды”, - деди Бюджет, экономикалык жана фискалдык саясат боюнча комитеттин төрагасы, депутат Данияр Төлөнов.

Ал эми анын кесиптеши Дастан Бекешевдин пикиринде, бул Салык кодексинин “камчылаган эмес, жумшарган варианты болду”.

Расмий маалыматтарга ылайык, Казакстандан тышкары Борбор Азия өлкөлөрүндө минималдык пенсия 100 долларга да жетпейт:

Мындай пенсия эмнеге жетет? “Азаттыктын” “Фергана” бюросунун журналисттери Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан жана Тажикстандагы пенсионерлердин өздөрүнөн сурап көрүштү.

Өзбекстан

Өзбекстанда 1-сентябрдан тарта минималдык пенсия 15% көтөрүлдү. Пенсионер Эркиной Бобохева бул кабарды укканда сүйүнгөнүн айтат. Буга чейин ал 1,5 миллион сум алса, эми 2 миллион сум (155 доллар) ала баштады. Бирок баалар да кошо өсүп, жашоо деңгээли өзгөргөнүн сезген жок. Өзбекстанда быйыл расмий инфляция 10% түздү.

"Ай сайын 800-900 миң сум (60-70 доллар) дары-дармекке кетет. Дары кымбаттабаса бизге кыйла жеңил болот эле", – дейт Эркиной.

Ферганалык пенсионер Ходжиакбар Убайдуллоев да араң жан багып жатканын айтты:

"Мен 2 миллион сумдан көп алам (156 доллар). Бирок бул акча эч нерсеге жетпейт", – дейт ал.

Өзбекстанда 4 миллион пенсионер бар. Жогорку пенсия 3 миллион 888 миң сумду түзөт (300 доллар).

Казакстан

Борбор Азияда эң көп пенсия алгандар Казакстанда. Бирок ал жактагы пенсионерлердин жашоосу да жеңил эмес.

Алматылык пенсионер Жамал Темиргалиева 259 миң теңге (500 доллар) алат. Ал "советтик" пенсия алуучулардын катарында.

"Менин эмгек стажым 36 жыл. Пенсиям 1998-жылдын 1-январына чейин иштеген жылдар боюнча эсептелген. Кошумча өзүм топтогон пенсиялык каражатым бар. Бирок ошентсе дагы күнүмдүк оокаттан ашпайт. Тамак-аш, коммуналдык кызматтардан тышкары ай сайын дарыланууга кетет. Жакында стоматологго бардым. Бир тиштин кариесин тазалаганга 24 миң теңге (46 доллар) төлөдүм. Өткөн айда тиземди дарылаткам. Ай сайын ушундай чыгымдар болуп турат", – дейт ал.

Атын атагысы келбеген дагы бир пенсионер 37 жыл иштеп, 180 миң теңге (378 доллар) пенсия алганын айтат.

Казакстандын пенсиялык системасы тилектештик жана милдеттүү топтомо компонентинен турат. Тилектештик пенсияны мамлекет төлөйт, аны 1998-жылга чейин иштеген жарандар гана алат. Башкалары өздөрү топтогон пенсияны гана алышат.

Казакстанда эркектер 63 жашында, аялдар 61 жашында пенсияга чыгат. Өлкөдө 2 миллион 413 миң пенсионер бар. Быйыл эң чоң пенсия 945 миң 752 теңге (1830 доллар) экени жарыяланган.

Кыргызстан

Кыргызстанда да аралаш система иштейт. 2010-жылы Казакстан жана Орусиянын үлгүсү менен топтомо компоненти киргизилген. Жөнөкөй айтканда, ар бир иштеп жаткан жаран Социалдык фондго маянасынын 10% төлөйт. Анын 8% учурдагы пенсионерлерди каржылоого, 2% жарандын өзүнүн топтомо эсебине которулат. Топтомо эсебиндеги акча кийин өзүнүн пенсиясына кошулуп берилет.

Ал эми пенсионерлерге каражат үч бөлүк менен берилет. Базалык бөлүк (3170 сом) жарандын стажына карабастан милдеттүү түрдө берилет. Камсыздандыруу бөлүгү, тескерисинче, стажына жана төлөмдөрүнүн суммасына жараша чегерилет. Топтомо бөлүгү – жаран өзүнө өзү чогулткан каражат, ал бар болсо, пенсиясына кошулат.

Расмий маалыматка ылайык, Кыргызстанда 787 500 пенсионер катталган. Былтыр максималдуу пенсия 100 миң сомдон (1150 доллар) ашканы айтылган. Бирок мындай каражатты канча адам алып жатканы белгисиз.

Социалдык фонд 2025-жылы пенсияларды дагы 7% көтөрүүнү пландоодо. Бирок депутат Эмил Токтошев бул акча кымбатчылык күч алган учурда жетишсиз болорун айтып, кеминде 10% көтөрүү зарылдыгын айтты:

"Бюджет өстү, профицит деп атасыздар. Үч жылдан бери иштеп атасыз, пенсионерлердин таламын сизден башка ким талашат? Жети пайыз деп отурасыз. Кеминде 10 пайыз көтөрүңүз. Сунуш кылыңыз. 10 миң сом пенсия алган адамга 700 сом кошулат экен. Жыл сайын бюджетке акча кошулуп атат, ошого жараша пенсионерлердин саны дагы өсүп атат. Алардын колуна арзыбаган акча тийип жатканы менен ишиңер жок", - деди Токтошев.

Тажикстан

Борбор Азия өлкөлөрүнүн ичинен эң төмөнкү пенсия Тажикстанда. 2024-жылдын 1-июлунан тартып коңшу өлкөдө пенсия 30 пайызга жогорулаган. Эмгек стажына жараша мамлекет 180 сомониден (17 доллар) 1500 сомониге (138 доллар) чейин төлөйт. Тажикстандык пенсионерлер мындай каражат жашоого жетпей турганын айтышууда.

Тажикстанда максималдык пенсиянын өлчөмү белгисиз. Бир нече жыл мурун айрым пенсионерлер 10 миң сомониден көп алганы коомчулукта нааразылык жараткандан кийин максималдык пенсия боюнча маалымат жарыяланбай калган.

Хоженттик пенсионер Мавжуда Рахмонова чыгымдары пенсиясынан бир топ ашканын айтты.

"Баалар өтө кымбат. Азыр эт алганы келдим. Базарда бир килограммы 105-110 сомони (10 доллар) турат. Мен 40 сомониге (4 доллар) гана эт алдым. Аны 3-4 жумага жеткирүүгө аракет кылам", – дейт ал.

Кыргызстандын Ош шаарында 1 килограмм эт 600 сомдой (7 доллар) турат. Алматыдагы Жашыл базарда 4-4,5 миң теңге (7,5-8 доллар), ал эми Өзбекстандын Фергана шаарында орточо баасы 85 миң сум (6,6 доллар).

Пенсионерлердин абалын өзгөртүүгө эмне керек?

Борбор Азия өлкөлөрүндө пенсиялар жыл сайын көтөрүлүп жатканына карабастан, пенсионерлер дагы деле аялуу катмар бойдон калууда. Колго тийген пенсия күнүмдүк тиричиликке эптеп жетет. Эксперттердин пикиринде, аймактагы өлкөлөр пенсия системасын түп-тамырынан өзгөртүүгө муктаж.

Бирок кыргызстандык эксперт Жамиля Тогузбаева экономика өсмөйүнчө пенсиялык системаны өзгөртүү натыйжа бербейт деген пикирде. Анын айтымында, жарандар талап кылынган төлөмдөрдү убагында төлөп турса дагы, элдин кирешеси төмөн болсо, татыктуу пенсия чогулта албайт.

"Пенсияны экономикадан бөлүп кароо мүмкүн эмес. Экономикалык абал канчалык бекем болсо, пенсиялык камсыздоо ошончолук жакшырат. Калктын кирешеси төмөн жана жумушсуздук жогору өлкөдө пенсия чоң болбойт. Пенсиялык системаны өзгөртүү менен гана пенсияны көтөрүү мүмкүн эмес", – дейт Тогузбаева.

Кыргызстан менен Өзбекстандын Конституцияларында пенсия тиричилик минимумунан төмөн болбошу керектиги жазылган. Тажикстандын Конституциясында мындай талап жок, бирок өзүнчө токтомдордо социалдык кепилдиктерди тиричилик минимумуна жакындатуу боюнча жоболор бар.

Өзбекстанда 2024-жылдын май айынан баштап тиричилик минимуму 648 миң сум (50 доллар) деп аныкталган. Казакстанда бул көрсөткүч 43 407 теңге (83 доллар), Кыргызстанда – 8144 сом (94 доллар), ал эми Тажикстанда 325 сомони (30 доллар).

Борбор Азиядагы пенсионерлер балдары жана туугандары каралашып, каржылык колдоо көрсөткөнүн айтат. Бирок жалгыздыкта жана жакырчылыкта күн көрүп жаткандары да аз эмес.