Экономика

Кыргызстандын алгачкы алган насыялары 1990-жылдардын башына туура келет жана аларды алуунун шарты оор, пайдаланылышы күмөндүү болуп, ушул кезге чейин чатагы басылбай келатат. Маселен, 1992-жылы 10-июлда Европа Комиссиясынан 40 миллион доллар насыя медицина жабдыгын, балдар азыгын сатып алууга алынган. Аны чатагы өткөн жылы кайра козголуп, жабылган кылмыш ишин ачууга аракет жасалган. Андан кийин 1993-жылы Түркиядан 75 миллион доллар насыя алынган. Азыркы кезде 180 миллион доллардан ашкан Орусиянын насыясы да 1992-жылы пайда болгон. Алгач анын суммасы 134 миллион доллар болгон жана техникалык кредит деп аталган. Бул мезгилде Кыргызстан Өзбекстан, Түркмөнстан, Пакистан жана Кытайдан насыя алууга жетишкен. Бирок алардын суммасы анчалык көп эмес.

1993-жылы Кыргызстан эл аралык каржылык уюмдар менен байланышууга жетишип, Эл аралык өнүктүрүү ассоциациясы, Эл аралык валюта кору, Азия өнүктүрүү банкынан, андан бир жылдан кийин Ислам өнүктүрүү банкы, Европа өнүктүрүү жана реконструкциялоо банкынан насыяларды ала баштаган. Мамлекет мына ошентип тышкы карызды топтой берген. Бул мезгилде ички карыздын көлөмү да өскөн. Натыйжада жалпысынан мамлекеттин карызы 2 миллиард 40 миллион 791 миң долларга жеткен. Анын ичинен тышкы карыз 1 миллиард 864 миллион, ал эми ички карыз 176 миллион доллардан ашып кеткен. Бул каржы министрлигинин маалыматы.

Тышкы карыздын 60 пайызы, же 1 миллиард 120 миллион доллардан ашууну эл аралык каржы уюмдарынан, 29 пайызы, же 560 миллион доллардын тегерегиндегиси эки тараптуу келишимдер аркылуу алган насыялар. Мындан сырткары менчик тараптар алган насыя 8 пайыз, же 160 миллион доллардын тегерегиндеги сумманы түзөт.

Кыргыз өкмөтү учурда Париж клубунун алкагында мамлекеттик карыздын оорчулугун жеңилдетүү максатында сүйлөшүүлөр жүргүзүүдө. Айрым маалыматарга караганда, бул жерде Түркия менен келишимге жетишүү кыйынчылыкка туш болууда. Муну каржы министринин милдетин аткаруучу Акылбек Жапаров мындайча белгиледи:

- Түркия менен өзүнчө сүйлөшүү жүргүзүп жатабыз. Алар аны «Ак кеме» мейманканасы менен байланыштырып жатышат. Бирок биз, кыргыз өкмөтү бул чарбалык талаш, ал соттук негизде чечилиш керек деген позицияда туруп жатабыз.

Орусиянын күмөндүү насыясы да өлкөнүн чекесине чыккан чыйкан болуп келатканы белгилүү. Күмөндүү делгени, ушундай эле карызын Украина Кыргызстанга да, Орусияга да мойнуна албай койгон. Балтика жээгиндеги бир катар мамлекеттер да Кыргызстанга ошол кезде пайда болгон карызын мойнуна албай келатат. Бирок Кыргызстан 134 миллион долларлык техникалык насыяны мойнуна алып, анын үстөгү өсүп, учурда 184 миллион доллардан ашып баратат. Акылбек Жапаровдун айтымында, бул орус насыясын реструктризациялоо боюнча аракеттер жасалууда:

- Биз 184 миллион доллар карызды реструктризациялоого жетишип жатабыз. Анын шарты Лондон эмес, Эвиамдык деп аталган шарт. Ага ылайык карыздын 49 пайызын кечүүгө болот. Калган бөлүгүн төлөө 33 жылга чейин жүргүзүлөт.

Ал эми жалпы Париж клубунун алкагында жетишиле турган келишим тууралуу Жапаров буларды белгиледи:

- Париж клубунун алкагында азыр эки тараптуу сүйлөшүүлөрдү жүргүзүп жатабыз. Буйурса 600 миллион доллардын 300 миллион доллары кечилет. 300 миллиону дагы 40 жылга реструктризацияланат, эгерде биз 30-сентябрга чейин ар бир өлкөлөр менен бардык программа, протоколодорду бүтүрүп алсак. Андан сырткары көп тараптуу донорлор деп аталган Азия банкы, Дүйнөлүк банк, Эл аралык валюта кору менен менен карыздарды реструкризациялоого, кечүүгө жакшы шарт алып жатабыз.

Акылбек Жапаровдун айтымында, Кыргызстандын тышкы карызы негизинен 1997-98-жылдарга чейин топтолгон.

Т. Саавалайнен бул ирет жаңы өкмөт мүчөлөрү менен Кыргызстандын жарым жылдык экономикалык өнүгүш көрсөткүчтөрүн талдоого алып, эмдиги жыл бюджетинин киреше-чыгашасы кандай болушу керектигин макулдашты. Каржы министринин милдетин аткаруучу Акылбек Жапаровдун айтканына ынансак, миссия мүчөлөрү 16 күн бою тынымсыз иш үстүндө болушту.

Миссия жетекчиси жакынкы жылдары Кыргызстандын макроэкономикалык көрсөткүчтөрү 5 – 6 пайыз өсүшкө жетерин, азырынча ал 3 пайызды айланчыктап турганын белгилеп, антишке быйыл Кумтөр алтын кенин казып алуу кыйла басаңдай түшкөнү себеп болгонун айтты.

- Эмдиги жылы алтын казып алуу кыйла жогорулайт, өлкө туруктуу экономикалык өнүгүүгө бет алат деп ойлойбуз. Программа боюнча быйыл инфляция деңгээли 4,5% тегерегинде болушу керек. Эмдиги жылдан тарта анын деңгээли дагы төмөндөшү зарыл.

Тапио Саавалайнен ушу тапта Кыргызстандын алтын акча резерви жетиштүү экенин белгиледи. Анын ырасташынча, быйыл салыктан чогултчу акчанын көлөмү улуттук ички дүң продуктка карата 15,5 пайызды түзүп, бул көрсөткүч эмдиги жылы да сакталат.

Эл аралык валюта корунун миссиясы менен кыргыз өкмөтү бул ирет эмдиги жылдан тарта бирдиктүү киреше нарк салыгын 10 пайызга, киреше салыгын 20 пайыздан 10 пайызга түшүрүү чечимине келишти. Кыйладан бери талашты чакырып келген айыл чарба өндүрүшчүлөрүнөн кошумча нарк салыгын алып таштоо аракети бул ирет деле толук жүзөгө ашкан жок. Өкмөт салык жыйноонун ийкем жолун тапкыча ири айыл чарба өндүрүшчүлөрү кошумча нарк салыгын төлөбөй турган болду.

Кыргызстандын Каржы министринин милдетин аткаруучу Акылбек Жапаровдун айтымында, өкмөт кошумча нарк салыгын арбын жыйноонун амалын көрүүдө.

- Салык инспекциясы менен биргеликте биз биртоп иштерди жүзөгө ашыруу аракетин көрүп жатабыз. Кошумча нарк салыгын төлөөгө милдеттүү ишканаларды тыштан көзөмөлдөө ыкмасын колдонобуз. Мындан тышкары президент буйругу менен президенттик акимчиликтин алдында финансы чалгындоо башкармалыгы түзүлөт. Ал өлкөдөгү акча агымын көзөмөлгө алат, арам акчаларды адалдоого каршы күрөшүп, салык төлөөчүлөрдү байкоого алмакчы.

Жаңы өкмөт айрым салыктардын өлчөмүн азайтканы менен, мурда берешендик менен берилип келген салык жеңилдиктери жоюлат. Жалгыз Бишкектин жанындагы эркин экономикалык аймактан башкасы жоюлуп, айыл чарбасына кирбеген жерлерге делген салык көбөйтүлөт. Кыймылсыз мүлк салыгы киргизилет.

Кыргызстандын Улуттук банкынын төрагасы Улан Сарбанов жакын арада Эсептешүү сактык компанияларына 50 миллион сомго чейин чакан кредит бере алышарын маалымдап, бул элеттиктердин жашоо-турмушун оңдоого олуттуу салым кошорун белгиледи:

- Ушул жылдын декабрь айында Кыргыз айыл чарба финансы корпорациясын жеке колго сатуу боюнча тендер жарыяланышы мүмкүн.

Өкмөт кошумча нарк салыгын төлөө чегин 2,5 миллион сомго болжоодо. Андан ашканы салыкты төлөөгө милдеттүү. Буга чейин салык чеги 500 миң сом болчу. Салык өлчөмүн азайтуу казынага акча түшүүнү көбөйтөбү же «көмүскө экономика» дагыле коңулдан чыкпай жата береби – аны эмдиги жылкы ЭВК текшерүүсү айгине кылмакчы.