Экономика

Кыргызстанда бийлик алмашкандан кийин тышкы карыздарды кайтарып берүү шарттарын талкуулап, жакырчылыкты азайтып, экономикалык өнүгүүнү камсыз кылчу өбөлгө-жагдайлар менен жеринен таанышуу максатында келген Эларалык валюта корунун миссиясы эки жумага жакын убактан бери Каржы министрлиги менен Улуттук банктын адистери менен тыгыз иштешти. Эксперттик деңгээлде кандай иштер аткарылганын Кыргызстандын Каржы министринин милдетин аткаруучу Акылбек Жапаров мындайча маалымдады:

- Анча-мынча суроолор калды. Аны эми саясий жетекчилик, премьер-министр Ф. Кулов, президент К .Бакиев менен дагы бир сыйра карап чыгабыз го. Кубандыра турган нерсе, жаңы өкмөткө ишеним болду.

Быйылкы жылдын экономикалык өнүгүш көрсөткүчтөрү башта белгиленген чекке жетпей калышын Акылбек Жапаров «Кумтөр» алтын кен өндүрүшүнө, анан да жазды-жайлай токтолго таппай келаткан революциялык маанайга байланыштуу түшүндүрөт:

- Революция болуп атса, анан да «жамандык келсе – дарбазаңды ач» деп коет эмеспи орустар, ушу жылга 25 пайыз өсчү ички дүң продуктка «Кумтөр» алтын кен компаниясынын 25 пайыз өндүрүшүнүн кыскарып калышы себеп болду. Эмдиги жылдан баштап өсүү темпи күчөйт го деп ойлойбуз, быйыл жыл аягына чейин 3 пайызга чыгабыз.

Эларалык валюта корунун миссия жетекчиси Тапио Саавалайнен март ыңкылабынан кийин экономикалык өнүгүш басыгынын жайлап калышын убактылуу көрүнүш деп эсептейт:

- Биз деле азыркы кыйынчылыктарды убактылуу көрүнүш деп эсептейбиз. Андан да кийинки кездери экономикалык өнүгүшкө ыңгайлуу шарт түзүлүп калышы биз үчүн күтүлбөгөн нерсе болду. Ошентип экинчи милдеттин аткарылышына дурус дегидей негиз түзүлүүдө.

Эларалык валюта корунун экинчи милдетке кошуп аткан маселеси – Кыргызстандын тышкы карыздарын кайтарып берүү шарттары кийинки жылдары өзгөчө саясий өң-түс алып келаткан проблемалардан. Кыргызстандын Каржы министринин статс-катчысы Эмирлан Төрөмырзаевдин маалымдашынча, Париж клубуна мүчө же мүчө эмес өлкөлөрдүн карыздарды кечип ийүү, болбосо төлөө мөөнөтүн артка жылдыруунун үч түрдүү ыңгайы бар.

- Баарынын жыйынтыгы бирдей, айырмасы аз эле. Бир шарты боюнча карыздын 50 пайызы грантка чыгарылып кечилет, калганын кайтарып берүү 7 жылдан баштап 23 жылга чейин узартылат, коммерциялык үстөк пайызы кошулат. Башка варианты - карыздын баарын кайтарып берүү 33 жылга артка жылдырылат, төлөө мөөнөтү 3 жылдан кийин башталат, үстөк пайызын азайтышат.

Быйылкы жылдын июнуна карата 2 миллиарддан ашып кеткен тышкы карыздарын убагында кайтарып бергенге Кыргызстандын чама-чаркы жетишпейт. Быйыл март айынын башында өткөн жыйынында Эларалык валюта кору Париж клубуна мүчө жана мүчө эмес 6 өлкө менен Кыргызстанга карыздарды кайтарууну кийинкиге жылдырууну макулдашып, 30-сентябрга чейин эки тараптуу келишимдерге кол коюп чыгуу шартын койгон.

Жаңы өкмөт эларалык каржы уюмунун талабын аткарыш амалында клубга мүчө, мүчө эмес 6 өлкө менен сүйлөшүү жүргүзүп, Орусия баш болгон бешөөнүн макулдугун алган. Азырынча карызды кайтарып берүүнү кийинкиге жылдырууга Түркия макул болбой жатат.

Антип Анкара «Пинара – Аккеме» мейманканасынын айланасындагы талашты шылтоолоп, келишимге кол койбосо 80 миллион доллар карызды үстөк пайызы менен кайтарып берүү оорчулугу эмдиги жылкы Кыргызстан бюджетинин мойнуна илингени турат.

Адистердин тили менен айтканда, тунук мунайдын – бензин менен дизелдик күйүүчү майдын баасы сентябрь айында А – 76 бензиндин баасы 17 сом 30 тыйынга, АИ – 95 бензиндин баасы 21 сомго чыга турганын эмитен эле айта башташты. Антишке дүйнөдө бензин баасынын оңбогондой көтөрүлүп кеткени, Орусия менен Казакстандын мунай иштетчү заводдорунун продукциясынын кымбаттап кетиши менен түшүндүрүшүүдө.

«Мунай мырза» жоопкерчилиги чектелген коомдун башкы директору Улан Базаркулов өзгөчө дизелдик күйүүчү майдын баасы кымбаттайт, деп маалымдады:

- Дизелдик күйүүчү май кымбаттайт. Солярка - биздин эң оору жерибиз. Мына акыркы партияны 430 доллардан алдык.

Кыргызстан нефтетрейдерлер ассоциациясынын президенти Базарбай Мамбетовдун айтымында, Кыргызстан үчүн ушу тапта Орусия, Казакстандагы мунай иштетчү заводдор менен байланышты бекемдеп, аны өкмөттүк деңгээлге чыгаруу маанилүү.

- Эң негизги маселе, мына ушул мунай продуктылары боюнча Казакстан, анан Орусия менен жакшы мамиле түзүш да. Алардын мунай иштеткен заводдору менен көп жылдан бери иштейбиз. Ошолор менен биздин тыгыз байланыш күчөш керек. Ошону биз мамлекет аралык маселеге көтөрүп чыгып, байланышты күчөтүп, туруктуу көлөмдөгү бензин, дизелдик күйүүчү майды алып камсыздандырышыбыз керек.

Кыргызстандын бажы кызматынын маалыматы боюнча, өткөн жылы 382 миңге жакын тонна күйүүчү май ташылып келинген. Бир жыл мурда ачык ташылып келинген күйүүчү майдын көлөмү 250 миңдин тегерегинде болчу. Өлкө керектөөчү күйүүчү майдын калганын аткезчилик менен алынып келинген бензин, дизел күйүүчү майы түзөт.

2004-жылы Кыргызстандын бюджетине күйүүчү май ташып келүүчүлөр 1 миллиард 290 миллионго жакын сом акчаны салык катары төлөшкөн.

Нефтетрейдерлер ассоциациясынын маалымдашынча, күйүүчү май аткезчилигинен Кыргызстан күн сайын 1 миллион сом акча алалбай калууда. Аткезчилер АИ – 80 бензиндин 1 литрин 13 сомдон, дизелдик күйүүчү майдын 1 литрин 15 сомдон сатышууда. Ачык иштеген операторлор алар менен азырынча атаандаш боло алышпайт.

- Биздин түштүктө аткезчилик менен күйүүчү май ташуу аябай өнүккөн да. Ал жерде, мен так билбейм, бирок жарымынан көбү контрабанда,- дейт Базарбай Мамбетов.

Казакстан менен Өзбекстандан агылып келип жаткан күйүүчү майлардын жолун тосуу амалында Кыргызстан нефтетрейдерлер ассоциациясы жаңы өкмөткө жергиликтүү салык өлчөмүн азайтуу, аткезчилерди кармаган мыйзам коргоо орган кызматкерине ташылып келаткан күйүүчү майдын 40 пайызын калтыруу, жашырын кабарды жеткирген адамга да ошончо эле өлчөмдө материалдык колдоо көрсөтүү, калган 20 пайызын мамлекеттин эсебине чегерүү сунушун билдирип, күйүүчү майды республикага темир жол аркылуу гана ташып кирүү зарылдыгын белгилешүүдө.

Базарбай Мамбетов буга чейин айрым компаниялар күйүүчү май ташып келүүдө өкмөт тарабынан жеңилдикке ээ болуп, бирөөлөрү эркин экономикалык аймак аркылуу иш жүргүзүп, салыктан качып келсе, эми андай жеңилдиктер бир да ишкерге берилбейт, деп билдирди. Нефтетрейдерлер ассоциациясы мамлекеттик стратегиялык резерв фондун түзүү, ага 20 миң тонна бензин, ошончо эле өлчөмдө дизелдик күйүүчү майды сактап туруу зарылдыгын айтышууда.

Стратегиялык запасты түзүү зарылдыгын Кыргызстан Орусия менен Казакстандагы мунай иштетчү заводдордун күйүүчү майды чыгарбай коюшкан чагында жонтериси менен сезип келатат. Үмүт арткан эки заводдун – Канттагы жана Жалалабаддагы мунай иштетчү ишканалардын да чама-чаркы чакталуу. Өзбекстандан жашыруун ташылган күйүүчү майдын баасы Жалалабаддагы мунай иштетчү заводду оор экономикалык абалга капталтты. Канттагы чакан заводдун 50 тонна күйүүчү майы өтөле аз. Ошондон нефтетрейдерлер ассоциациясы чийки мунай сатып алып, аны Казакстандын Шымкент мунай иштетчү заводуна ташып келип, ошол жерден иштетүүгө кызыкдар. Азырынча ага жаңы өкмөт өз мамилесин билдире элек.