Экономика

Путиндин экономикалык маселелер боюнча кеңешчиси Андрей Илларионовдун айтымында, Орусиянын дүң өндүрүшүнүн төрттөн бирин азыр мунай жана газ ишканалары берет, 2004-жылы жетишилген 6,8 пайыз экономикалык өсүштүн 3 пайызы мунайга болгон дүйнөлүк баанын жогору экени камсыз кылган. Мунай жана газ өндүрүшүндө болсо азыр жалпы кызмат кылган калктын эки гана пайызы иштейт.

Анткен менен дал ушу мунай өндүрүшүндөгү кризис орус экономикасына азыр бир топ коркунуч түзүүдө. Ишканалар менен аспаптар эски жана аларды жаңылоо үчүн кошумча инвестициялар керек, бирок "ЮКОС" компаниясынын айланасындагы чатак менен байланыштуу өлкөдөн сыртка алып чыгылып кеткен капиталдын көлөмү акыркы мезгилде кескин көбөйдү - 2003-жылы 1,9 млрд доллар кеткен болсо, 2004-жылы бул көрсөткүч 7,9 миллиард долларга жетти, ал эми сырттан келген инвестициялардын көлөмү 12 пайызга кыскарды. "ФБК" деп аталган аудитордук компаниянын эксперти Игорь Николаевдин айтымында, "ЮКОСтун" иши орус экономикасына бардыгы болуп 20 миллиард доллар зыян тийгизди.

Негизги маселе болсо, дүң өндүрүш 2004-жылы мурда пландалган 9 пайыз өсүшкө жетпей, 6,8 гана пайыз болду, Экономикалык өнүгүү министрлигинин айтымында, быйыл өсүш 5,8 пайыз болот. "Индем" фондунун маалыматы боюнча болсо акыркы жылдарда Орусиядагы коррупция ылдыйлагандын ордуна тескерисинче, өстү. Ишкерлер менен жеке менчик компаниялардын каражатынын 10 пайызы бюрократиялык иштерге жумшалат, ар бир иштеген адамга туура келген паранын көлөмү 400 долларга жетти. Мындай чыгашалардан улам, Орусиянын чакан жана орто ишканалары дүң өндүрүштүн 12 гана пайызын берет, Алманияда болсо бул көрсөткүч 59 пайызга жетет.

Ошондуктан 29-мартта өткөн жыйында Путин экономикадагы атаандаштыкты күчөтүү зарыл деп билдирди жана мындан 10 жыл мурда болгон жеке менчиктештирүүнүн жайынтыктарын тааный турган мыйзам иштеп чыгууну талап кылды. Демек мындан ары Михаил Ходорковский сыяктуу ишкерлер камакка башка алынбайт жана алардын ишканаларын өкмөт тартып албайт. Мындай чечим - "ЮКОС" компаниясын өкмөт Ходорковскийден тартып алгандан кийин эл аралык коомчулук тарабынан көрүлгөн кысымдын жыйынтыгы десе да болот жана эми чет өлкөлүк инвестициялар Орусияга кайра келе баштайт деп күтүү мүмкүн.

Ал тууралуу Нью-Йорктогу конференция учурунда дагы көп айтылды, бирок анын катышуучуларынын пикиринде, орус мыйзамдарына бир топ оңдоо-толуктоо киргизүү керек. "Жонс дэй" деп аталган америкалык компаниянын эксперти Питер Робертстин айтымында, орус мыйзамдарында азыр баш аламандык көп:

- Кээ бир мыйзамдар бир-бирин кайталайт, айрымдары бир-бирине карама-каршы келет. Өкмөт аны билет жана азыр реформа даярдап жатат, ал ишкердиктин 2020-жылга чейинки өнүгүүсүн камтыйт. Бирок азырынча ал реформа канчалык терең жана так болоору белгисиз.

Чет элдик инвестициялардын өсүшүнүн дагы бир шарты - Орусиядагы жумуш күчүнүн арзандыгы. Мисал үчүн Европа Биримдигине жаңы кошулган Мажарстанда бир сааатык кызмат орто эсеп менен 5 евро турса, Орусияда бир саат 88 евроцентке бааланат, ал эми Кытайда бул көрсөткүч 79 гана евроцент.

Дастан Сарыгулов бийликке келгендердин өз программасы бар экендигин, бирок аны жаңы түзүлгөн өкмөт талкуулап, бекитиши керек экендигин билдирди. «Ошондо гана ал коомчулукка жеткирилет» деди мамлекеттик катчы.

Бирок ал аны күтпөй ишкерлерге жаңы бийликтин программасынын айрым урунттуу жерлери жөнүндө айтып берди:

- Биз бир нече конкреттүү чараларды көрөбүз деп үмүт кылабыз. Биринчи кезекте салыкты азайтуу зарыл. Бүгүн Казакстанда жана Орусияда салык 15-20% төмөн. Кайсы жерде ишкерлик кылуу жеңил? Албетте, кайсы жерде салык аз болсо жеңил.

Мамлекеттик катчы ошондой эле ишкерлерди каттоодо буга чейин колдонулуп келген уруксат берүү принцибинен жөн эле жарыялоо принцибине өтүү зарыл экендигин белгиледи. Ал ишкерлерди «жаңы бийлик либералдуу саясат жүргүзөт» деп ишендирди. Бирок ал административдик тоскоолдуктарды алып салууга багытталган инвестициялык матрицаларды кескин сынга алды. «Канча матрица иштелип чыкты, экономиканын өнүккөнү гана» деди Дастан Сарыгулов.

Ал прогамманын үчүнчү маанилүү жери катары мамлекеттик аппаратты кыскартууну көрсөттү:

- Мен мынча райондун, мынча облустун, ушунчалык чоң аппараттын, мынчалык көп министирликтин болушунун зарылчылдыгын көрө албай турам, - деди Дастан Сарыгулов.

Мамлекеттик катчынын пикиринде, Кыргызстан кичинекей өлкө болгондуктан азыркы район менен облустарды жоюп, алардын ордуна райондон чоңураак, облустан кичирээк территориялык бирдиктерди түзүш керек.

Жыйынга катышкан Феликс Кулов болсо бийлик менен ишкерликтин биригип кеткенине кеңири токтолду. Ал бийликтегилер кызмат ордун пайдаланып, өз бизнесине ар кандай жеңилдиктери жана артыкчылыктарды алып, башкаларга баш көтөртпөй жаткандыгын баса белгиледи:

- Бизнес менен бийликтин кошулуп кетиши биз үчүн чоң трагедия. Бийликке ээ болгон чиновниктер башкаларды түртүп чыгып, өздөрүнүн туугандарын киргизет. Бийлик алмашса, ишканалардын ээлери алмашат. Адилетсиз атаандаш башталат. Ишкерлерди андан кантип коргош керек? Аны бир гана сот системасы гана камсыз кыла алат.

Анын пикиринде, бул үчүн сотторду тандап алуу жолдорун катаалдантуу зарыл. Ошондой эле соттор бийликтин көзүн карап, иш кылбаш үчүн алардын айлыгын көтөрүү керек. Феликс Кулов элди көчөгө чыгарган соттун адилетсиз чечимдери болгондугун эскертти.

Жаңы бийликтин өз программасы жөнүндө мындай билдирүүсүн ишкерлердин баары бирдей кабыл алган жок. Айрым ишкерлер Мамлекеттик катчынын салыкты азайтабыз дегенин жеңил популизм деп баалашты:

-Албетте, Сарыгулов да, Путин да, Назарбаев да, салыкты азайталы деп айтат. Каримов деле салыкты азайталы деп жатпайбы. Айткан сөз менен жасаган иш таптакыр башка болот да. Салыкты азайтканда, бюджетти кантип толтурат? Бул жеңил-желпи нерсе эмес да, айтып койсо эле болуп калгандай. Пенсия бербей койсоң эл көчөгө чыгат. Айлык бербесең, бюджеттегилер чыгат. Ошондуктан бул чоң маселе. Отура калып эле айта бергенде болбойт. Муну популизм деп коет, – деди жыйынга катышкандардын бири - белгилүү ишкер Өмүрбек Абдрахманов.