Экономика

Transparency International уюмунун аткаруучу директору Дэвид Насбаумдун “Азаттык” радиосуна берген интервьюда айтышынча, курулуш өнөр жайы экономиканын башка тармактарына караганда жемсөөлүк үчүн өтө оңтойлуу.

Ондогон ишкана-мекемелер жайгашкан көп кабаттуу кеңсе, килейген соода борборлору жана кан жолдордун курулушу жүз миллиондогон долларга турат. Андыктан курулушка заказ алуу үчүн берилген пара аны аткарган фирма үчүн чоң киреше, атак-даңк менен кайтат. Анын үстүнө долбоордун баасы бир кыйла кымбат экенин оңой-олтоң аныктоо да кыйын. Ошон үчүн, чоң компаниялар үлкөн долбоорлорго жетүү үчүн түрдүү амалга барышат. Д. Насбаумдун кеби:

-Мындай келишимдерге жетүү компаниялар үчүн абдан маанилүү. Ири долбоорлор тез-тез боло бербейт. Эгер озунбасаңыз келишимдер башка бирөөгө тийип, сиз куру каласыз. Андыктан ири контракка катышуу компаниялар үчүн өтө орчундуу маселе.

Көп миллион долларлык ири долбоорлордун курулушуна уруксат демейде өкмөттүк чиновниктер тарабынан берилет. Мунун өзү паракорчулукка ыңгайлуу шарт түзөт.

Адистердин айтымында, чоң суммадагы соопкерчилик иштери аткарылган жерлерде да жемсөөлүк тез тамыр жаят. Андыктан Transparency International быйыл Инди мухитиндеги топон суудан жабыркаган аймактарга берилип жаткан жардамдын сарамжалдуу пайдаланылганына көңүл буруу зарыл деп эсептейт.

Коррупцияны ооздуктоо максатында башкеңсеси Лондондондо жайгашкан Transparency International уюиу жаңы демилге баштаган. Ага ылайык, чоң компаниялар ири долбоорго жетүү үчүн мыйзамсыз жолдорго барбайбыз деп макулдашат. Дэвид Насбаумдун түшүндүрүшүнчө:

-Долбоорго кызыкдар бардык тараптар “пара колдонулбайт” деп убада беришет. Бул убаданын жалпы келишимден айырмасы, аны аткарбаган адамдар келечекте келишимдерден четтетилет.

Ага бир мисал. Берлинде курулуп жаткан жаңы аэропортту курулушу башталаардан мурда ага катышууга ынтызар компаниялар “ортого акча салып, үлүшкө жетүүнүн амалын жасабайбыз” дешип шерттешип алышкан.

Transparency International өткөргөн изилдөөгө караганда, жемсөөлүккө каршы күрөшүү үчүн тийиштүү мыйзам кабыл алуу жетишсиз. Дүйнөдөгү коррупция аябай жайылган өлкө катары айтылып жүргөн Азербайжанда январь айында жемсөөлүккө каршы күрөшүү боюнча жаңы мыйзам күчүнө кирди. Бирок, эл арасында өкмөт паракорлукту тыя аларына ишенич аз. Эмне үчүн? Мыйзамды турмушка ашыруу үчүн кандай шарт керек?
Дэвид Насбаумдун айтымында:

-Тийиштүү мыйзамдар зарыл. Бирок, жемсөөлүктү тыйуу үчүн алар жетишсиз. Мыйзамды жүзөгө ашырчу бийлик институттары жана бул мекемелер бийликтерден көз карандысыз болушу абзел.

Улуттук банктын төрагасынын орун басары Гүлзара Өмүрзакованын айтымында, өлкөнүн коммерциялык банктары өткөн жылы ишканаларга жана жеке адамдарга баардыгы болуп 5,9 млрд. сом кредит берди. Бул 2003-жылга салыштырганда 2 эсе көп. Бир эле жылдын ичинде банктардын кредиттик куржунун мынчалык өсүп кетишин Гулзара Өмүрзакова казак банктардын келиши менен байланыштырат:

- Банк системасындагы капиталдын жалпы суммасында казактардын капиталы 23% түзөт. Бирок казак банктары канча кредит бергенин карап көрсөк, ал азыр баардык берилген кредиттердин 42% жетет, - деди Гүлзара Өмүрзакова.

Акыркы 2-3 жылдын ичинде Казакстандын банктары Кыргызстандын финансылык рыногуна кызыгып, көп келе баштаган болчу. Азыр Кыргызстандагы 20 коммерциялык банктын бешөөсү казакстандыктарга таандык. Казакстандык банктар Кыргызстандын "Автобанк", "Эридан", "Кайрат", "Энергобанк" өңдүү 4 коммерциалык банктын акциясын сатып алышкан. Андан тышкары кошуна өлкөнүн "Туран–Алем" аттуу банкы Кыргызстанда өзүнүн өкүлчүлүгүн ачкан.

Казакстандык банктар келе баштаганына байланыштуу биздин өлкөнүн айрым банкирлери Кыргызстандын финансы рыногун казактар басып алмай болду деп чуу чыгарышкан. Алар Улуттук банктын жетекчилери казак банктарына ата мекендик банктарга берилбеген жеңилдиктерди берип, алардын келишине жасалма түрдө жол ачты деп айыпташат:

- Биздин улуттук банк туура эмес иш кылып жатат. Бүгүнкү күндүн мыйзамдары боюнча жаңы банк ачыш үчүн 300 млн. сом керек. Казакстандын банктары болсо биздин банктарды 50-60 млн. сомго арзан сатып алып жатышат. Бул алардын активдеринин 10% гана түзөт. Алар бизге инвестиция салбай эле, биздин акча менен байып жатышат, –
дейт "Ысыккөлинвестбанктын" төрагасы Болот Байкожоев.

Улуттук банктын казакстандык банктарга карата жүргүзгөн саясатын банкирлер гана эмес, башка адистер да катуу сынга алып келишет. Улуттук банктын мурдагы төрагасы Марат Султанов казакстандык банктар азыр көп кредит берип жатканы менен, түбү өлкөнүн кызыкчылыгы үчүн коркунучтуу деп эсептейт. Ал Казакстандан келген банктар бийликте турган адамдардын банктары болуп, кокус кошуна өлкөдө бийлик алмашып кетсе, ал биздин өлкөнүн финансы рыногуна алаамат салышы мүмкүн экендигин айтат:

- Казакстандын негизги банктары келип Кыргызстандын финансы рыногун ээлеп алышты. Эгерде Казакстандын банктары чыныгы коммерциялык банктар болсо коркунучтуу эмес эле. Биздин билишибизге караганда бул жакка келген банктардын ортосунда байланыш бар. Адистер алар бир эле топко киришет деп жатышат. Эгерде алар бир топко киришсе, Казакстандын саясий абалынан көз каранды болушса, Казакстанда саясий өзгөрүү болуп кетсе, бул банктардын маселеси биздин банк системасынын маселесине айланат, – дейт Марат Султанов.

Улуттук банктын жетекчилери болсо Казак банктарынын келишинин пайдасынан башка зыяны жок деп айтып келишет. Алар атамекендик банктардын кредиттик портфели чектелүү экендигин белгилешип, анын көбөйүшүн күтүп отура берсе, өлкөнүн экономикасы жакында оңолбосун айтышат. Казак банктары болсо, Улуттук банктын өкүлдөрунүн билдиришинче, Кыргызстандын реалдуу секторунун өсүшүнө чоң салым кошуп жатышат. Гүлзара Өмүрзакованын айтымында, казак банктары быйыл дагы өз кредиттерин көбөйтүшүп, аны жалпы кредиттин 48% жеткирүүнү көздөп жатышат:

- Бул конкретүү цифралар чет өлкөлүк капитал өз кызыкчылыгы үчүн гана иштейт деп айтууга болбой тургандыгын көрсөтүп жатат. Бүгүн бул акчалар жалпы экономиканын пайдасына иштеп жатат, - деди Гүлзара Өмүрзакова.

Улуттук банктын орун басарынын айтымында, жыл ичинде чет өлкөлүк валюта менен берилген кредиттердин үстөк пайызы бир аз төмөндөгөн. Бирок ал доллардын курсунун түшүшүнө жана ага ишенимдин азайышына байланыштуу болгон. Ал эми сом түрүндө берилген кредиттердин үстөк пайызы болсо, мурдагы эле бойдон калган.