Экономика

Дүйнөнүн байгер жети өлкөсү кирген топко азыр Британия төрагалык кылууда. Британия, Канада, Франция, Германия, Италия, Жапония жана АКШнын каржы мекемелеринин башчылары Лондондогу бул жолку кеңешмесинде дүйнөнүн өтө жакыр мамлекеттеринин Дүйнөлүк банк сыяктуу эл аралык каржы институттарынан алган 70 миллиард доллардай карызын 100%га кечүү багытында иштөөнү алгачкы жолу макулдашты. Бул негизинен Африка континентиндеги өлкөлөр менен байланышкан.

Британиянын жыйында төрагалык кылган каржы министри Гордон Браун Лондондогу пресс-конференцияда мындай деди:

- Биз карызы өтө көп жакыр өлкөлөрдүн айрымдарынын карызын 100%га кечүүгө ниеттүүбүз. Мындай сунуш Чоң жетиликтин жыйындарында алгачкы ирээт жасалды.

Британ министри белгилегендей, байгер өлкөлөрдүн британ башкалаасындагы бул жолку кездешүүсү тарыхка "карыздарды толук жоюуну жактырган саммит" катары кирмекчи жана карыздарды 100%га кечүү жөнүндөгү план "бай мамлекеттер жакырлардын үнүн угушу" . Министрлердин жыйындан кийинки билдирүүсүндө, айтылгандай ошол өтө жакыр жана карызкор деп эсептелген мамлекеттердин ар биринин жагдайы өзүнчө иликтенет.

Бирок, албетте, карыздарды кечүүнүн шарты экономикалык реформалардын жүргүзүлүшү болот. Чоң жетиликтин өлкөлөрү бул багытта Эл аралык валюта кору жана Дүйнөлүк банк менен иштешмекчи.

Британия Чоң жетиликтин бул кеңешмесине ошол кедей өлкөлөрдүн карыздарын жеңилдетүүнүн өздөрү иштеп чыккан схемасын да сунуш кылган эле. Лондондун сунушу эл аралык каржы рынокторун, Эл аралык валюта корунун алтын корун колдонуу менен Африка өлкөлөрүнө берилүүчү жардамды жылына дагы 50 миллиард долларга көбөйтүү.

Бирок, АКШ Британиянын мындай сунушуна каршы чыкты. Өлкөнүн каржы министри Жон Тейлор муну жогорудагыдай план Кошмо Штаттардын бюджет эрежелерине каршы келгендиги менен түшүндүрдү. Ал Лондондогу басма сөз жыйында белгилегендей, Вашингтон өтө жакыр мамлекеттерди карыздан арылтууну жактайт жана карыздарды кечүүнү, Дүйнөлүк банктын кредиттерин грантка айлантууну сунуш кылууда.

Лондондо жетишилген макулдашууга карабай, бир катар эл аралык кайрымдулук уюмдары анын аткарылышынан күмөн санашат. Алардын пикиринде, карыздардын 100%га жоюлушу мүмкүн эмес. Карыздарды кечүү маселе эми Чоң жетиликке өлкөлөр менен Орусия лидерлеринин быйыл майда кайра эле Британияда өтүүчү жыйынында каралмакчы.

Каржы мекеме башчыларынын Лондондогу кеңешмесинде башка экономикалык маселелердин катарында Кытайдын өз улуттук валютасы – юандын америкалык долларга карата курсун жасалма төмөндөтүп жатканы да талкууланды. Бул маселени кароо менен министрлер Кытайга юандын долларга карата курсун жасалма төмөндөтүүдөн баш тартуу жөнүндө кыйыр түрдө жаңы кайрылуу жасашты. Бирок эксперттер Пекин мындай кадамга барарынан шектенишет. АКШ менен Европанын көз карашында, Кытай улуттук валютасынын курсун жасалма кармоо менен дүйнөлүк базарда өз экспортуна адилетсиз артыкчылык берүүдө.

Мыйзам боюнча ишкана өзүнүн продукциясын экспорт жасаган учурда Каржы министрлиги анын мурда импорт жасаган учурдагы төлөгөн кошулган наркка салыгын кайтарып берүүгө тийиш. Премьер-министрге кат жолдогон директорлордун тобу Каржы министрлигинин кызматкерлери импорттон алынуучу салыкты чып-чыргасын калтырбай алып, ал эми экспортко келгенде, ар кандай шылтоо таап, аны кайтарып бербесин билдиришет:

- Кошулган наркка салыкты кайтаруу маселеси коркунучтуу көрунүшкө айланды. Каржы министрлиги салыкты чогултууну жакшы үйрөнүп алды. Аларды бул үчүн азамат деш керек. Бирок ал мыйзам боюнча мурда алынган кошулган наркка салыкты өз убагында кайтарып бериши керек. Муну менен биз ишканаларды отургузуп коюп жатпайбызбы!- дейт Карабалта тоо-кен комбинатынын баш директорунун кеңешчиси Жалгап Казакбаев.

Анын айтымында, бажы кодексине ылайык Каржы министрлиги кошулган наркка салыкты 30 күндүн ичинде кайтарып берүүгө тийиш. Бирок ал аны көпчүлүк учурда аткарбайт.

«Дастан» корпорациясынын баш директору Султанбек Табылдиевдин билдиришинче, Каржы министрлиги бул салык боюнча ишканаларга 2 млрд сом карыз. Ал өзү болсо 2 млн доллар аласасын ала албай жүрөт:

- Менин оюмдан, кайда барсам да, 80 млн сом кетпейт. Мен эмне кылышым керек?. Өндүрүш токтобой уланып турган цикл. Бул токтобой уланган циклден мен 2 млн долларды алып салышым керек экен. Биринчиден, мен аны кайдан табам? Экинчиден, 2 млн долларды алып коюштун кажети кайсы?

Каржы министрлигинин өкүлдөрү болсо, директорлордун дооматын четке кагып жатышат:

- Бул маанилүү маселе болуп жаткандан кийин өзүнчө дагы бир бөлүм ачканбыз. Ишканалар ошол бөлүмдөн жана каржы министрлигинин алдындагы комиссиядан өтүшөт. Экспорт кылдым деп эле кайтарып бергиле деген туура эмес. Мунун өзүнүн жоболору бар. Ишкана ал үчүн экспорт кылганын далилдөөчү документтерин бериши керек – дейт Кирешелер комитетинин төрага орун басары Адылбек Касымалиев.

Ал жалган кагаз өткөрүп кошулган наркка салыкты кайтарып алууну көздөгөн ишканалар көбөйүп кеткендигин, ошондуктан алардын документтерин кылдат текшербесе болбой тугандыгын кошумчалайт:

-КМШ өлкөлөрү менен биз маалымат алмашып турабыз. Кат жөнөтсөк, көпчүлүгү такталбайт. Жалган экспорт болуп чыгат – дейт Адылбек Касымалиев.

Бирок директорлор Кирешелер комитети кереги жок документерди да талап кыларын айтышат:

-Каржы министрлиги бизди 3500 кагаз чогултууга мажбурлады. 2 жылдан бери чогултуп жатабыз – дейт Жалгап Казакбаев.

Өткөн жылы, өлкө башчынын жана өкмөт башчынын айтымында, экспорт 26% өстү. Директорлор болсо бул ишканалар үчүн чек эмес экендигин, экспортту андан да көбөйтсө болорун айтышат. Ал үчүн өкмөт биринчи кезекте кошулган наркка салыкты кайтаруу маселесин чечип берүүгө тийиш. Бишкектеги «Эмель» компаниясынын жетекчиси Абдисалим Чылымовдун айтымында, эгерде салык кайтарылбаса, ал товардын өздүк наркына кирип, товардын баасын жогорулатат жана Кыргызстандын ишканалары атаандаштыкка туруштук бере алышпайт:

- Кошулган наркка салык кайрылбаса, ишкана өзүнүн товарын арзан сатам деп сунуш кыла албайт. Германияда, Түркияда, Европанын башка өлкөлөрүнүн баарында товар экспортко кетсе, кошулган наркка салык алынбайт. Экспорттук потенциалды чоңойтуунун негизги жолу ушул. Ошондой кылып койсо, экспортко дагы көп продукция чыгат эле – дейт Абдисалим Чылымов.