Экономика

Эркин экономикалык аймактарды ачкан мамлекеттердин көбү жакшы ийгиликтерге жетишкен. Бирок Кыргызстанда эркин экономикалык аймактар эрежелерди сактабай, мамлекетке зыян алып келген учурлар көп. Жогорку Кеңештин Эл өкүлдөр жыйыны өткөн аптада депутат Жуман Акулуевдин демилгеси менен эркин экономикалык аймактардын маселесин карады. Жуман Акулуевдин айтымында, эркин экономикалык аймактар бир ууч гана адамдардын чөнтөгүнө кызмат кылып келатат.

- Эркин экономикалык аймактардын чек арасын так аныктап, аларды тоспогондун аркасында көмүскө иштер көп болуп жатат. Өзгөчө, күйүүчү жана майлоочу майлар «Нарын», «Каракол» жана «Маймак» эркин экономикалык аймактарына жетпей эле, ушул Бишкектин, Чүйдүн, Ош менен Жалалабаддын аймагында сатылып жаткан учурлар көп. Башкача айтканда, мындан бир ууч эле адамдар пайда көрүп жатышат, - деди Жуман Акулуев.

Финансы министри Болот Абилдаевдин айтымында, Кыргызстандагы эркин экономикалык аймактардын көбү салык жеңилдигин пайдаланып жатканы менен, чыгарган товарларын чет өлкөгө эмес, өлкөнүн ичине сатып, зыян алып келүүдө.

- Эгерде мыйзамдын чегинде иштешсе, эркин экономикалык аймактар мамлекетке чоң пайда алып келишмек. Негизи ал жерден чыккан товарлар чет өлкөгө сатылып, бизге миллиондогон сом пайда алып келиши керек эле. Бирок ал жерде каттоодон өткөн ишканалар салыктан да жеңилдик алып, товарын да чет өлкөгө сатпай жатышат. Алдап жүрүшөт. Зыяны бар, - дейт финансы министри.

Болот Абилдаевдин пикиринде, «Бишкек» эркин экономикалык аймагынан башка аймактар мыйзамды сактабай жатышат.

- «Бишкек» аймагы жакшы эле иштеп жатат, мыйзамдардын алкагында. Бирок «Нарын», «Каракол», «Маймак» аймактары алардан мыйзам талап кылган шарттарды толугу менен аткарбай келатышат, - деди Болот Абилдаев.

Мамлекеттик мүлктү башкаруу жана түз инвестиция тартуу боюнча комитеттин төрагасы Равшан Жээнбековдун айтымында, эркин экономикалык аймактардагы башаламандыкты токтотуш үчүн өкмөт жаңы мыйзам долбоорун Жогорку Кеңешке сунуш кылды.

- Ар бир экономикалык аймактын өзүнүн чеги болуш керек, - дейт Равшан Жээнбеков. - Бирок «Нарын», «Каракол» аймактарында андай чек такталган эмес. Азыр баарынын чегин тактадык. Эми «Нарын», «Каракол» жана «Маймак» эркин аймактары тууралуу мыйзам долбоорун даярдап, Жогорку Кеңешке сунуш кылдык, жакын арада каралат.

Равшан Жээнбековдун айтымында, эгер мурда өкмөт Кыргызстанда өндүрүлбөгөн тамеки, спирт ичимдиктери жана күйүүчү май сыяктуу товарларды эркин экономикалык аймактар аркылуу өлкөгө ташып келүүгө уруксат берип келген болсо, кийин ага чек койду.

Эркин экономикалык аймактардын өкүлдөрү болсо «1996-жылы март айында кабыл алынган «Кыргыз Республикасындагы эркин экономикалык аймактар жөнүндө» мыйзамга бир нече ирет өзгөртүү кирип, натыйжада Кыргызстанда иштөөнү каалаган инвесторлордун саны азайып кетти» деген ойлорун айтып келишет. Алсак, «Бишкек» эркин экономикалык аймагынын жетекчиси Эмиль Ибраимовдун айтымында, депутаттардын 2000-жылы мыйзамга киргизген өзгөртүүсү абалды кескин начарлатып жиберген. Эске сала кетели: 2000-жылы депутаттар эркин экономикалык аймактардын күйүүчү май, спирт ичимдиктери жана тамеки сыяктуу товарларды өндүрүшүнө жана ташып келишине тыюу салган мыйзам кабыл алышкан. «Бишкек» эркин экономикалык аймагынын жооптуу кызматкери Бусурманкул Токтоналиевдин айтымында, мыйзамдардын тез-тез оңдолуп жатышы республикада жагымдуу инвестициялык шарт түзүүүгө терс таасирин тийгизүүдө.

- Депутаттар негизинен көп нерсени туура эмес кылышты. Мыйзам бат-бат өзгөрбөшү керек. Мисалы, 5 жылда төрт жолу мыйзамга өзгөрүү кирип жатса, кайсы чет өлкөлүк инвестор келмек эле, - деди Бусурманкул Токтоналиев.

Белгилей кетиш керек, президенттин кеңешчиси Андерс Ослунд «Бишкек» эркин экономикалык аймагынан башка эркин аймактарды же мыйзамга чакырып, же болбосо биротоло жабыш керек» деген пикирин айтып келатат.

Израилдин мурдагы премьер-министри, таанымал сайасатчы Симон Перес бир кезде “Жер менен согуш, суу менен сайасат жүргүзүүгө болот” деп айтуу менен, Жакынкы Чыгышта суу мунай сыяктуу эле үлкөн стратегийалык мааниге ээ экенин баса көрсөткөн. Сыртынан жөнөкөй соодадай көрүнгөн менен, Түркийанын түштүгүндөгү Манавгат дарыйасынан ээн аккан сууну тазалоодон өткөрүп, Израилге сатуу боюнча кол койууга дайардалып жаткан келишим, жалпы Жакынкы Чыгыштагы азыркы жана болочоктогу сайасий кырдаалга бул же тигил багытта таасир этчү мүнөзгө ээ.

Үстүбүздөгү айдын башында VI Евроазийа Экономикалык Саммитине катышуу максатында Истамбулга келген Израилдин Энергетика жана инфраструктура министри Йосеф Парицкинин маалымдашынча, алдын ала маакулдашууга ылайык, Израил 20 жыл бойу Түркийадан жылына 50 миллион куб метр таза суу сатып алмакчы. “Түркийанын сатууга суусу бар, биздин сууга керектөөбүз бар. Биз Түркийа менен маакулдаштык жана бул 20 жылдык келишим болот”,- деп билдирген израилдик министр. Анын айтышынча, табыйгы газ жана мунай соодасын, ошондой эле, сугат тармагында тажрыйба алмашуу мүмкүнчүлүгүн азыртан ойлонуу зарыл. Парицкинин пикиринде, мындай кызматташуу “ОПЭК уйумуна алтернатива боло алат”.

Манавгат суу сатуу долбоору, бир четинен Жакынкы Чыгышка суу сатуу жөнүндө мурдатан сунуш кылынган “Тынчтык суусу долбоорун” кайрадан күн тартибине койду. Маалым болгондой, таза сууга тартыштыгы бар Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүнө суу сатуу демилгесин алгачкы жолу 1986-жылы маркум президент Тургут Өзал көтөрүп, анын 1987- жылда Дамаскиге болгон сапары учурунда “Тынчтык суусу долбоору” иретинде Сирийага сунуш кылынган. Ал долбоор бойунча, Түркийанын түштүгүндөгү Сейхан жана Чейхан дарыйаларынын керектөөдөн ашык сууларын 2 айрым боро аркылуу Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүнө ташуу болжолдолгон эле.

Бирок, долбоор араб өлкөлөрүнө жакпай, кескин сындоолорго дуушар болгон. Арабдар курулуучу куур араб жерлеринен өткөнүнө карабай, иш жүзүндө Израилди суу менен тейлөөнү көздөйт деп каршы чыккандан улам, долбоор токтоп калган.

Арабдар эгерде Түркийда сыртка саткыдай мол суусу болсо, анда Тигр жана Ефрат дарыйалары аркылуу Сирийа менен Ирака берилген суунун көлөмүн арттырсын деген талап койушкан. Башкача айтканда, алар суунун акчага сатылчу товарга айлануусуна каршы чыгышты. Ошондуктан, Түркийа алтернативалуу Манавгат суу долбоорун иштеп чыкканга аргасыз болду жана Израил менен жүргүзүлгөн сүйлөшүүлөрдүн негизинде 150 миллион доллар чыгымдап, Манавгат дарыйасынын суусун тазоочу өндүрүштүк комплексти курду. Бирок, сууну ташуудагы проблемалар менен суунун баасын белгилөөдөгү келишпөөчүлүктөр себептүү ал комплекс эки жылдан бери иштебей турат.

Израил азыр таза сууну арзан алуу үчүн денгиздин суусунан тузду бөлгөн атайын технологийаны пайдаланууда. Бирок, адистердин маалыматтарына караганда, деңиздин суусунан таза суу алуу өндүрүштүк жактан өтө татаал иш жана атайын технология менен бөлүнгөн туз экологийалык жактан өтө зыйандуу болгондуктан, анын келечеги анча жок. Ушул жагдайлар Израилдин Түркийа менен суу сатуу тууралуу жаңы сүйлөшүүлөрдү баштоосуна түрткү бергендей.

Маалымат булактарынын билдиришинче, Түркийанын Энергетика жана табигый ресурстар министири Хилми Гүлер алдыбыздагы айда Израилге барып, бул тууралуу келишимге кол коет.

Түркийа сууну сатуу бойунча аймактагы араб мамлекеттери менен да сүйлөшүүлөрдү баштоо, атүгүл ыраматылык Тургут Өзал сунуш кылган “Тынчтык суусу долбоорун” күн тартибине кайра киргизүү аркылуу, экономикалык пайдасын ойлойт. Андан да маанилүүсү: Анкара региондогу сайасий ролун бекемдөөнү көздөйт. Анткен себеби, адамзат мунайсыз деле жашай алат. Ал эми Жерде таза суунун кору улам азайып бараткан шартта, анын стратегийалык мааниси дагы өсөрү айкын.

Суу ошентип бир гана Жакынкы Чыгышта эмес, дүнүйөнүн башка аймактарында да, Симон Перес айткандай, “сайасат жүргүзүүнүн” стратегийалык куралына айланып баратканы байкалууда. Буга бир далил ирети, алгачкы жолу 1980- жылдары көтөрүлгөн Сибирдин дарыйаларын Борбор Азийага буруу жөнүндөгү долбоордун кийинки учурда Российанын жетекчилери тарабынан кайра козголуп жатканын айтса болот.