Экономика

Өзбек бийликтери өздөрү ырастагандай, быйылкы жылдын 15-октябрынан тартып сумду конвертациялоо жагынан коюлган чектөөлөрдүн бир бөлүгү гана жоюлду. Жаңы эреже адистердин тили менен айтканда "күндөлүк эсептер" же импорт, экспорт жаатындагы соода операциялары үчүн гана жайылтылат. Ал эми инвесторлор менен кредиторлор үчүн мурдагы эле тартип сакталып калды.

Эл аралык валюта кору баштаган каржы уюмдары расмий Ташкенди улуттук валютанын курсун эркин койо берүүгө ынандыруу үчүн көп жылдан бери аракеттенип келүүдө. Алар муну менен Өзбекстан гана экономикалык пайда таппастан, чөлкөмдүк сооданын өнүгүшүнө өбөлгө түзүлөт деген пикирде. Өзбек бийликтери болсо, өз тарабынан сумдун толук конвертацияланышы анын тез нарксызданышына, андан соң инфляциянын өсүшүнө, импорттук товарлардын кымбатташына алып бараарын айтып келишти. Өзбекстандын Улуттук банкынын өкүлү Ибрагим Тоймаматов белгилегендей, ушул себептерден улам өкмөт валюталык чектөөлөрдү толук жойбой жатат. Анын айтымында, эгер өлкөнүн чет элдик валюта түрүндөгү резервдери кепилденгендей болуп айыл-чарбасынан жакшы түшүм жыйналса, өкмөт сумдун алмашуу курсун төмөндөтө алмак:

- Биз азыр алмашуу курсун көзөмөлдөп турушубуз керек. Эгер биз эркин койо берсек ,сум бат эле наркын жоготушу мүмкүн. Чынын айтканда бардыгы айыл-чарбасындагы быйылкы түшүмдүүлүккө жараша болот. Жогорку сапаттагы пахта буласы канчалык көп жыйналса, валютанын курсу ошончо төмөндөйт.

Ал эми Европадагы Өнүгүү жана реконструкция банкынын башкы экономисти Уильям Байтердин айтымында, сумду соода үчүн ковертациялоо Өзбекстандын глобалдык экономикага аралашуусундагы биринчи гана кадам:

- Күндөлүк эсептердин конвертациясыз глобалдык экономикага натыйжалуу аралашуу мүмкүн эмес. 25 миллион калкы болгону менен Өзбекстан глобалдык экономикадан караганда кичинекей эле.

Башка чет элдик байкоочулар сыяктуу эле Уильям Байтердин пикиринде да, өзбек бийликтери сумду чындап эле соода үчүн эркин конвертацияланган валютага айлантууну көздөп жатканын убакыт гана көргөзөт. Маселен алар сум соода үчүн эркин конвертацияланат деп айтканы менен валюта алмашууда курсту жасалма түрдө көтөрүп, соодага башка ыкмалар менен да жолтоо кыла бериши мүмкүн:

- Бул чындык экенин көрүш үчүн биз күтүшүбүз керек. Эгер бул чын болсо, Өзбекстан үчүн жакшы жаңылык. Эгер бул өзбек бийлигинин салтка айланып калгандай алдамчылыгы болсо, Өзбекстан үчүн жаман жаңылык.

Биздин радионун кабарчысы өткөн аптада Ташкендин базарларындагы соодагерлерди кепке тарткан учурда, алар валюталык режим либералдаштырылганы жөнүндөгү жарыядан улам кандайдыр бир өзгөрүү болооруна ишенкиребей турганын айтышты. Соодагерлер билдиришкендей, чек аралардын көпчүлүгү азыр деле жабык турат, импорттук товарлар үчүн баажы тарифтери өтө эле жогору.

Парламенттик-коомдук талкууга электр энергиясын өндүрүп, ташып, сатуучу компаниялардын жетекчилери, Бишкек ТЭЦинин башчысы, бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү жана депутаттар катышты. Жыйында белгиленгендей, энергетика тармагы өндүрүлгөн электр энергиясынын акчасын жыйнай албай жатканы аз келгенсип, электр энергиясын жоготуунун көлөмү да азайган жок. Тармак ушундан жапа чегүүдө. Электр энергиясын өндүрүп, сатуучу ишканалардын жетекчилери «эл акча төлөбөйт, уурулук көп болуп атат» деп, керектөөчүлөрдү айыпташты. Ушу тапта республика боюнча керектөөчүлөр өндүрүүчүлөргө 2,5 млрд. сом карыз. Бул маселе тууралуу «Электр станциялары» акционердик коомунун башкы директору Сагынбек Дордоев мындай деди:

- Бөлүштүрүп, сатуучу компаниялардын «Электр станцияларына» бере турган карызы быйылкы жылдын 8 айында 56,7% өстү. Бул 1,5 млрд. сомго жакын. Бул былтыркыга караганда абал начар дегенди билдирет. Анткени өткөн жылдын тийиштүү мезгилинде карыздар 30% өскөн болчу.

Сагынбек Дордоевдин айтымында, электр энергиясы үчүн төлөмдөрдү нак акча менен кайтаргандардын саны да барган сайын азайууда.

Жыйында бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү жана депутаттар «электр энергиясын бөлүштүрүп сатуучу компаниялар менен керектөөчүлөрдүн ортосунда келишимдин жоктугу абалга терс таасирин тийгизип жатат» дешти. Мындай келишимди керектөөчүлөрдүн укугун коргоочу «ЮСТИН» коомдук бирикмеси Антимонополия боюнча комитет менен бирге иштеп чыккан. Бирок аны электр энергиясы боюнча компаниялар өз кызыкчылыктарына ылайык оңдоп туруп, Юстиция министрлигинен каттоодон өткөрүп жиберишкен. Юстиция министринин орун басары Нурлан Алымбаев «келишимди каттоо боюнча чечимди жокко чыгаруу же ага оңдоолорду киргизүү боюнча маселени карап көрөлү» деди.

Жыйынга катышкан депутаттар жана бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү «электр энергиясынын баасы өтө кымбат, ал аз келгенсип сапаты начар» дешти. Алсак, керектөөчүлөрдүн укугун коргоочу «ЮСТИН» коомдук бирикмесинин жетекчиси Анатолий Шкарубанын айтымында, керектөөчүлөргө сунушталып жаткан электр энергиясынын чыңалуусу талапка жооп бербейт.

- Чыңалуу 80-100дөн ашпайт, эч убакта 220 вольтко жетпейт. Муну биз кичирайондордогу үйлөрдөн текшерип көрдүк. Кыш келе электегиси ушул, - деди Анатолий Шкаруба.

Жыйында Сагынбек Дордоевге депутаттар бир топ сын айтышты. Алсак, Турдакун Усубалиев: «Эмне себептен өзүбүздүн Каракеченин көмүрү турса, Казакстандан кымбат көмүр сатып аласыңар?» деп сурады.

- Алганда да түз албай, ортомчулар аркылуу алат экенсиңер. Казакстандын өкмөтү «түз алгыла» деп сунуш кылып келатат, - деди Турдакун Усубалиев.

Анын ушул сыяктуу суроолоруна так жооп болбогон соң, депутат Александр Карпасов да Сагынбек Дордоевге кайра-кайра ушундай суроо берип атып, акыры араңдан зорго жооп алды. Дордоевдин айтымында, быйыл Казакстандагы бир катар фирмалар менен 1,5 млрд. тонна көмүргө келишим түзүлгөн. Мисалы, КР-0-200 маркасындагы көмүрдүн бир тоннасын 21 доллардан сатып алуу макулдашылган. Бирок Александр Карпасов Казакстандан мындай көмүрдү 17-18 доллардан сатып алса болоорун, эмне себептен «Электр станциялары» компаниясы көмүрдү кымбат сатып алып атканын текшерүүнү өтүнүп, Башкы прокуратурага кайрыла турганын билдирди.

Жыйында «тармактын иши алга жылбай жатышына коррупция тоскоол болуп жатат» деген пикирлер көп айтылды. Мисалы, депутат Турдакун Усубалиев «элет жеринде электр энергиясы тез-тез өчүрүлгөнү аз келгенсип, бузулуп калган электр бөлүштүрүүчү станцияларды эл өз күчү менен акча чогултуп, өз күчү менен оңдогон мыйзамсыз фактылар көп» деди. «Эл электрге акча төлөгөнү менен, ал каражаттардын көбү бюджетке түшпөй, көзөмөлдөөчүнүн чөнтөгүнө түшүп жатат» дейт Турдакун Усубалиев.

Быйыл июль айында Кыргызстан менен Өзбекстандын өкмөт аралык комиссиясынын жыйынында «Электр станциялары» компаниясына Бишкек ТЭЦи үчүн 230 млн. куб. метр газ берүү тууралуу протоколго кол коюлган. Бирок ушул убакка чейин өзбек тарап газ бере элек. Ал эми Бишкек ТЭЦине газ берүүнү Өзбекстан 1-апрелде эле токтоткон. Бишкек ТЭЦи болсо газды «Кыргызгаздан» алып жагып келатат. Ал аз келгенсип, «Кыргызгаз» акционердик коомунун «Узтрансгазга» 11,5 млн. доллар карызы да төлөнбөй келатат.

«Электр станциялары» компаниясынын Өзбекстан менен түзгөн газ тууралуу келишиминен тышкары, Казакстандын фирмалары менен 612,5 миң тонна көмүр жана 5 миң тонна мазут сатып алуу тууралуу келишимдери да аткарылган эмес. Буга окшогон кемчиликтер көп болгондуктан, депутаттар жана бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү «кышка даярдык начар» деген жыйынтыкка келишти.