Экономика

Григорий Рапота Кыргызстанда бир эле күн болду. Ал адегенде Астана менен Алматыда болуп, ал жерде 14-15 январда болуп өткөн ЕврАзЭСтин туруктуу өкүлдөрүнун кезектеги отурумуна катышкан, Казакстандын премьер- министри Касымжоомарт Токаев менен да жолугушуп сүйлөшкөн. ЕврАзЭСтин баш катчысы Бишкектин журналисттерине кыскача интервью бергени менен, ашык эч кандай сөз айткан жок. Анын 16-январдагы Кыргызстандын премьер-министри Николай Танаев менен жолугушуусуна журналисттер чакырылды. Бирок алар башталышына гана кое берилип, сүйлөшүүнүн өзү жабык эшиктин артында өттү.
- Менин Бишкекке келишимдин максаты февраль айында боло турган экономикалык форумду даярдоо маселесине байланыштуу. Бул форумду өткөрүүнү Интеграциялык комитетке 5 премьер-министр тапшырган. Форумду кантип өткөрөбүз, Кыргызстандан ага кимдер катышат – бул маселерди кыргыз өкмөтү менен макулдашышым керек болчу, - деди Григорий Рапота бизге Кыргызстандын премьер министри Николай Танаев менен жолугушуудан чыгып жатып. Аны коштоп жүргөн адамдардын айтымында, экономикалык форум 27-28 февралда Москвада өтөт. Ага премьер-министрлерден тышкары бизнес чөйрөсүнүн адамдары катышат. Анда карала турган маселер тууралуу:
- Ишкерликтин ар кандай чөйрөлөрүнүн кызматташуу маселелери каралат. Бул - транспортко, энергетикага, агроөнөржайга байланыштуу маселелер. Анын баары реалдык сектордун өңүтүнөн каралат, – деди ЕврАзЭСтин баш катчысы.
Адегенде 1995-жылы Бажы Биримдиги деген ат менен пайда болуп, кийин - мындан 2 жыл мурда - Евразия Экономикалык Шериктештиги болуп кайра түзүлгөн бул регионалдык бирикме Европа Биримдиги өндүү кубаттуу уюм болуп кете алган жок. Тиешелүү келишимдер иштелип чыкпай, иштелип чыкса кол коюлбай, кол коюлса аткарылбай жатат. Бирикмеге кирген 5 өлкө көлөмү боюнча да, тутунган экономикалык саясаты боюнча да ар кандай өлкөлөр. Аларды бириктирип турган нерсе –Орусия башчылык кылган СССРдин курамында алардын бирге болгондугу. 90-жылдардын башында эгемендик алган бул 5 өлкө «биздин экономикабыз тыгыз байланышкан, ошондуктан азыр эркин соода зонасын түзүшүбүз керек» деп сөз жүзүндө айтышканы менен, иш жүзүндө бири-биринин рыногуна жол ачмак тургай, бири бири менен тымызын «соода согушун» жүргүзүп келишет. Өткөн жылы Казакстан Орусиянын бир катар товарларына жогорулатылган бажы тарифтерин киргизген болчу. Ал ошондой эле Кыргызстандын айрым товарларын өз рыногуна кое бербей келет. Бирикме азыр катуу сынга туш болууда. Бишкекте жолугушуу өтүп жаткан мезгилде 16-январь күнү Орусиянын мурдагы премьер министри, азыр анын Украинадагы элчиси Виктор Черномырдин Киевде Украинанын Президенти Кучманын орус ишкерлери менен жолугушуусуна катышып, ЕврАзЭСти сындаганын массалык маалымат каражаттары айтып чыкты.
Эркин соода зонасын түзүү деген сөз - 5 өлкөнүн ич ара бажы тарифтери жеңилдетилген тариф болуп, башка өлкөлөргө карата бирдей жогорулатылган тариф колдонуу деген сөз. Бул үчүн 5 өлкө адегенде ошол тарифтерди макулдашып, анан Бүткүл дүйнөлүк Соода Уюмуна бирдей шарт менен кириш керек болчу. Кыргызстан башкаларды күтпөй, тарифтерин өнөктөштөрү менен макулдашпай туруп, 1998-жылы эле ал уюмга кирип кеткени көпчүлүккө маалым. Азыр ага Орусия жана Казакстан да кирүүгө кам көрүп жатат. Бирок кирише элек. Бизге белгилүү болгон маалыматтарга караганда, Николай Танаев Григорий Рапота менен жолугушканда «ЕврАзЭске кирген башка өлкөлөр да уюмга кирүүсүн тездетсе болот эле» деген тилек айткан. Ага ЕврАзЭстин баш катчысы негизинен ага Орусия даяр экенин, бирок Бүткүл дүйнөлүк Соода Уюму экономиканын бардык секторун ачкыла деп талап койгонун, Орусия болсо товар рыногун ачууга макул экенин, бирок кызмат көрсөтүү рыногун чет өлколүк рынокко ачуудан чочулап турганын айткан.
ЕврАзЭСтин чиновниктери 5 өлкөнүн ишкерлерин бир столго чогултушу бекеринен эмес. Анын артында бир ой жатат. Алар, «рынок биринчи кезекте өкмөткө эмес, ошол ишкерлерге керек, ишкерлер болсо өз өкмөттөрүнө кысым көрсөтөт, ошондо иш алга жылып кетиши мүмкүн» деп ойлошот.

Жер салыгын көтөрүш үчүн өкмөт өткөн жылдын 26-ноябрында токтом кабыл алып, анын жаңы өлчөмдөрүн бекитип берүүнү өтүнүп, Мыйзам чыгаруу жыйынына кат жөнөткөн. Анда сугат жерге салынуучу салыктын базалык өлчөмүн азыркы 315 сомдон 341 сомго, башкача айтканда 26 сомго көтөрүү тууралуу сунуш киргизилген. Кайрак жерге салык болсо, тескерисинче, 1,4 сомго азайыш керек болчу. Бул орто эсеп менен алганда. Айрым райондордо сугат жерге салыктын көтөрүлүшү дыйкандар үчүн сезилерлик эле деңгээлде болот болчу. Мисалы, Аксы жана Алабука райондорунда салыктын өлчөмү 102 сомго көбөймөк. Жылбас мүлктү мамлекеттик каттоо агентствосунун башкармалыгын башчысы Аскар Момбековдун бизге берген маалыматына караганда, Жогорку Кеңеш бул сунушту колдобой койду.

- Жогорку Кеңеш 2003-жылы жер салыгынын өлчөмү 2002-жылдын деңгээлинде калат деп чечим чыгарды. Быйыл салык көбөйбөйт, - деди Аскар Момбеков.

Чындыгында Мыйзам чыгаруу жыйынынын Бөрүбай Жураев жетектеген айыл чарба комитети салыкты көтөрүүгө макул болгон. Бирок Акылбек Жапаров жетектеген салык, бажы жана башка төлөмдөр комитети ага каршы чыгып, жер салыгынын жаңы өлчөмдөрү ишке кирбей калды.

Кыргызстанда 800 миң гектардан ашык сугат жана 300 миң гектардын тегерегинде кайрак жер бар. Анын басымдуу көпчүлүгү азыр дыйкан чарбаларына тиешелүү. Өкмөттүн расмий чечмелөөсүндө мурдагы колхоз-совхоздордун жерлеринин дыйкандардын жеке менчигине таратылып берилиши айыл чарбасынын ийгиликтүү өсүп-өнүгүшүнө шарт түздү деп эсептелет. Статистикалык маалыматтарга караганда айыл чарбасы 1996-жылдан тартып дүң продукцияны 2 эсе көбөйтүп, ал азыр өлкөнүн ички дүң продуктусунун үчтөн бирин берет. Бирок андан түшкөн салык жалпы салыктын 5% жетпейт. Ошондуктан өкмөт жана эл аралык финансы уюмдары адилеттүүлүк үчүн салыктын өлчөмүн көтөрүү зарыл деп эсептешет. Быйыл ушул максатта айыл чарба продукцияларына 20% кошулган наркка салык киргизилип жатат.

Айыл чарбасы бүткүл дүйнө жүзүндө дотациялуу тармак болуп саналат. Кыргызстандын калкынын басымдуу көпчүлүгү айыл жеринде жашагандыктан, ошого жараша депутаттардын көпчүлүгү да айылдан шайлангандыктан өкмөттүн жер салыгынын өлчөмүн көтөрүү демилгеси ар дайым депутаттардын күчтүү каршылыгына учурап келет. Жер салыгын көтөрүүгө каршы депутаттар айыл чарбасы бүткүл дүйнө жүзүндө дотациялуу тармак экенин, Кыргызстанда айыл чарба продукциясынын көбөйүп жатышы кагаз жүзүндө гана болуп жаткандыгын, иш жүзүндө дыйкандардын көбүнүн кирешеси кеткен чыгымдарды да актабай жаткандыгын айтышат.

Жер салыгы кирип жатканда ар бир жердин топурагына жана жайгашкан жерине жараша салыктын өлчөмү айырмалуу боло тургандыгы айтылган. Жылбас мүлктү каттоо агентствосунан алынган маалыматтарга караганда, бул иш акырына чыга элек. Таштак жерге да, семиз жерге да бирдей салык салынат. Жогорку Кеңеш райондор боюнча гана жер салыгынын базалык өлчөмдөрүн бекитип берет. Аны айыл өкмөттөрү жана анын ичинде дыйкан чарбалары боюнча жердин сапатына жараша дифференциялоо, жылбас мүлктү каттоо агентствосунун башкармалыгынын башчысы Аскар Момбековдун айтымында, акчанын жоктугунан ишке ашпай келет.

- Ар бир жер аянтынын салык өлчөмдөрүн эсептеп чыгыш үчүн балл банитетин такташ керек. Бул акчага байланыштуу маселе. Эгерде айыл өкмөттөрү каражат таап, бул ишти жасайм десе, каршылык жок, - дейт ал.

Кыргызстанда азыр жер рыногу күчүнө кирди. Жер соодасы азырынча көп болбой, бул боюнча жетишерлик тажрыйба топтоло элек. Бирок ошол анча-мынча соода деле жердин баасы анын сапатына жараша бир эле айыл өкмөттүн аймагында кескин айырмаланаарын көрсөтүп жатат. Бардык жерге бирдей салык төлөө, азыр салык аз кезде, анчалык деле өөн учурап, каршылык жарата элек. Бирок кийин салык көбөйгөндө анын бирдей болушу нараазычылык туудурбай койбойт.