Экономика

Былтыр күздө Дүйнөлүк соода уюму - WTO корпоративдик салыктан чыккан Кошмо Штаттар менен Европа Союзунын ортосундагы талаш боюнча өктөм чечим кабыл алды. Кубаты сот өкүмүнөн кем болбогон чечимине ылайык, Вашингтон Брюсселге 4 миллиард доллар айып төлөйт. Ошо тушта америкалык жоокерлер чет жерлерде миссия менен жүрүп, бейчеки иш кылышса, аларды Эл аралык кылмыш сотунда соттоо боюнча АКШ менен Евросоюз арасында кызуу тартыш жүрүп жаткан.

WTOнун мисалы бүгүнкү дүйнөдө дипломаттык нотаны юридикалык жолдомо, саясый компромиссти эл аралык соттор менен арбитраждык кеңештер алмаштыра баштаганын күбөлөйт. Чечим глобалдык жыргалчылык жана стабилдүүлүк үчүн жакшыбы же жаманбы, аларды түйшөлтпөйт. WTOнун ички соттон айрымасы, анын чечимин WTOго мүчө өлкөлөр кыңк этпей аткарышы зарурат.

Дал ушул жагдай, бир жактан, WTO доо арыздарды карап, тараптарды соолуктурчу мекеме болуунун ордуна, 1960-70-жылдардагы АКШнын Жогорку Соту сыңары мыйзамдуулукка көп маани берип, юридикалык жактан ашыкча активдүү болуп кетти деп күнөөлөөгө себеп болууда. Экинчи жактан, өнүгүп бараткан өлкөлөр уюмдун мүчөлөрү WTOнун заң-закүндөрүн пайдаланууда тең укуктуу эмес, мүмкүндүгү, байлыгы, маданияты ар кыл деңгээлдеги өлкөлөргө бирдей талап коюлат деп доомат кылышууда.

1995-жылы Тарифтер жана соода боюнча Генералдык келишимдин ордуна Дүйнөлүк соода уюму түзүлгөндө, эл аралык соодадагы келишпестиктерди жөнгө салуучу жаңы система катары бааланган.

Чыныныда эле, WTOнун түзүлүшү чоң жетишкендик эле. Мурда, маселен, Генералдык келшимге кирген өлкөлөр Арбитраждык сот кабыл алган чечимди макул көрсө гана аткарышчу. Ошондуктан, талаш иштерди жөндөө процесси бир нече жылга созулуп, ал турсун аягына чыкпай калчу.

WTO системасында тараптар Доо арыздарды териштирчү органдын чечимин көрсөтүлгөн мөөнөттө аткарышы абзел. Чечим кайра каралбайт. Уюмга мүчө 144 өлкө, анын ичинде Кыргызстан да бирдей укукка ээ. Милдети да бирдей. Ошондуктан, кайсы өлкө болбосун, соода келишимине кол коюу менен өзүнө алган милдеттенмесин чыгашасына карабай аткарууга тийиш.

Нью-Йоркто чыгуучу ”Foreign Affairs” журналынын маалыматы боюнча, соңку жети жылда соодага кошумча салык жана башка төлөмдөрдү киргизип бөгөт койгон өлкөлөрдүн үстүнөн WTOго арызданган өлкөлөрдүн дээрлик бардыгы утуп чыккан. Анын бир мисалы, биз сөз башында айтып кеткен, Брюссель менен Вашингтондун ортосундагы 4 миллиард долларлык иш.

Ушундан улам, америкалык таанымал эксперт Сюзан Ессерман айым менен профессор Роберт Хаус, башка эл аралык уюмдар WTOнун тажрыйбасын үйрөнүшү керек дешет. Жыйынтыктап айтканда:
1-ден, WTOнун сот органдары өзүн мыйзам негизинде иш жүргүзгөн көз карандысыз эл аралык трибунал катары көрсөттү;
2-ден, WTО анын чечимдери жарандардын кызыкчылыгына таасир этерин, өкүмдүн мыйзамдуулугу сот процессинин ачык-айкын өтүүсүнө байланыштуу экенин жана коомчулук жабыктыкка мындан ары чыдабасын айкын кылды.
3-дөн, WTOнун тажрыйбасы, чыгарган өкүмү сөзсүз аткарылчу эл аралык юридикалык система дагы кеңейтилип, интенсивдүү иштөөсү зарыл экенин ырастады,- дешет эксперттер.

Президент Джордж Буш өзүнүн жаңы экономикалык сунушун 7-январь күнү Чикаго шаарында жарыялады. Ошол эле күнү Вашингтон шаарында ноябрда шайланган Конгресстин жаңы курамы өз ишине киришти жана демократ-депутаттар президенттин сунушун катуу сынга ала баштады.

Президенттин планы боюнча, ишканалардын акцияларына төлөнө турган дивиденддерден федералдык салык алынбаш керек, андан тышкары, жеке ишкерлерге салынган салыктын өлчөмү азайтылат, ишкерликке жаңы киришип жаткандарга бир топ жеңилдик берилет, жумушсуздарга төлөнө турган жөлөк пул көбөйтүлөт жана планда бир нече башка да сунуштар бар. Бул планды ишке ашыруу үчүн, келерки он жыл ичинде өкмөт 674 миллиард доллар коротот жана президент Буштун айтымында, бул акча кайрадан инвестиция катарында кайтып келип, экономикага жаңы дем берет, анткени ишкердүүлүккө болуп жаткан бир топ тоскоолдор алып салынат. "Өкмөттүн чыныгы милдети - Вашингтондо отуруп алып, экономикага көзөмөл салып, аны башкарууда эмес, анын милдети - экономиканын өсүшүнө болуп жаткан тоскоолдуктарды жоюу. Биздин милдетибиз ошол, ал тоскоолдуктар болсо, белгилүү", - деди Буш.

Бирок кээ бир эксперттер президенттин демилгесин катуу сынга ала баштады. Жети жүз миллиард долларга жакын пландын негизги бөлүгү - акциялар менен байланышкан салыкты жоюуга негизделген жана өкмөттүн айтымында, АКШ калкынын төрттөн үчү сөзсүз тиги же бул акцияларга ээ болгондуктан, бул чарадан калктын кеңири катмарлары пайда табат. Бирок көпчүлүк калктын колундагы акциялар - пенсиялык фонддордун акциялары, алар болсо мурда эле салыктан бошотулган, азыркы чара болсо негизинен колунда эбегейсиз байлык топтолгон чириген байларга гана пайда алып келет.

Белгилүү "Урбан институтунун" эксперттеринин айтымында, жаңы пландан түшө турган пайданын 42 пайызы АКШ калкынын эң бай бир пайызынын чөнтөгүнө кошумча киреше кошот. "Файнэншл таймс" гезитинин жазышынча, жакында каржы министри болуп дайындалган Джон Сноу, мисалга, бул пландан жылына 600 миң доллар пайда табат, анткени анын колунда "Си Эс Икс" аттуу темир жол компаниясынын акцияларынын эки пайызы бар. Ал эми эки балалуу катардагы америкалык үй-бүлө таба турган пайда бар болгону 800 доллар болот.

Ошондуктан, америкалык Сенаттагы демократтык азчылыктын лидери Том Дашлдын президентти сындаганын түшүнсө болот: "Президенттин демөөрчү планы эч кимге дем бербейт. Экинчиден, ал адилет да эмес, дивиденддердин салыгын жою менен, мисал үчүн, бир миллион доллар киреше тапкан адам 24 миң доллар салыктан бошотулат, ал эми жылына 50 миң доллар тапкан катардагы адамга болгону 76 доллар жеңилдик берилет. Мындай теңсиздикти, менин оюмча, эч ким колдобойт".

Анткен менен президент Конгресске кайрылып, сунушталган планды тезинен карап чыгып, аны кабыл алууну талап кылууда. Анын айтымында, бул план ишке ашырыла баштаса, өлкөдө жашаган 93 миллион салык төлөөчүнүн ар бири 2003-жылы эле бир миң доллардан ашык пайда табат. Албетте, ал жакшы, бирок карапайым салык төлөөчүлөргө тийе турган 93 миллион доллар - байларга берилип жаткан миллиарддаган каражатка караандабайт. Экинчи маселе - Конгрессте бийлик кылган Республикалык партияга каршы аракеттенген демократтардын өздөрүнүн эч кандай экономикалык планынын жоктугунда.