Борбор Азия

Азыр түндүк Арал кайра тайыз болуп, суу ээн калды, бирок Тастубекте жашоо кадимкидей уланууда: ата-бабаларынын эзелки жолун улантып, балыкчылар күн сайын талыкпай тор жайып, аз болсо да балык кармашат.

Сыр-Дарыя – Борбордук Азиядагы эң чоң дарыя – төрт өлкөнү: Кыргызстан, Тажикстан, Өзбекстан жана Казакстанды аралап өтүп, аягында Арал деңизине куят. “Азаттыктын” кабарчысы жана фотосүрөтчүсү Пётр Троценко Сыр-Дарыяны жээгинде жашаган карапайым калктын – балыкчы, соодагер, дыйкандардын жашоо-тиричилиги аркылуу дарыянын азыркы абалы жөнүндө баяндап берүү үчүн дарыянын жана анын куймаларын бойлой саякатка чыкты. Ал ошондой эле Сыр-Дарыя бассейнинин көйгөйлөрүн изилдеп, аларды чечүү жолдорун издеген адистер менен да баарлашты.

Таң эми эле агарды, күндүн көзү көрүнө элек, купеде таңкы күүгүм. Арал деңизине чектеш талааны эскирип, тамтыгы чыккан поюз менен аралап баратам. Терезеде бир нече саат бою опокшош көрүнүш: жалаӊ гана бозоргон саргылт талаа, бетондон тургузулган электр мамылары, бекеттердеги чаң баскан чөптү беймарал оттогон төөлөр.

Мен Кызыл-Ордодон бир кезде ушунчалык чоң болгондуктан деңиз деп аталып калган көлдүн жээгиндеги Арал шаарчасына баратам. Темир жол бекети азыр деле “Арал деӊизи” деп аталат, бирок бул жерде качандыр бир кезде суу көп болгонун эстегендер аз.

Мен түшкөн вагондогу купе ушунчалык эскирип бүткөн – Арал деңизинин толкундары пристанга согулуп, портто балык уулоочу кемелер байланып турган мезгилде да киши ташыган окшойт. Андан бери жарым кылымдан ашык убакыт өттү. Азыр порттун какыраган түбүнө талаанын ысык шамалы келип, туздуу чаӊды сапырууда.

Менин сапарым Арал шаарчасынан бүтпөйт. Андан ары он километрдей тартылып кеткен деңиз жээгине жетиш керек. 1980-жылдардын аягында тездик менен тайыздана баштаган Арал деңизи түндүк жана түштүк деген эки бөлүккө ажырап калган. Сыр-Дарыя куйган, азыр Кичи Арал деп аталып калган түндүк бөлүгүнө, дарыянын агып түшкөн жерине суунун түштүк Аралга агып кетишине жол бербеген дамба куруу чечими кабыл алынган.

Адегенде дамба кум менен чоподон үйүп жасалган, ал борпоӊ болгондуктан эки жолу жырылып кеткен. Андыктан Дүйнөлүк банк талаптагыдай бетондоп курууга акча бөлүп, 2005-жылы 13 чакырымдык Көк-Арал дамбасы жасалды, бирок ал деле ойдогудай болгон жок.

Биринчиден, бийиктиги жетишерлик эмес – алты метр гана болгондуктан, Кичи Аралдагы суу ушул деңгээлге көтөрүлгөндө, ашыкчасын дээрлик какшып калган түштүк бөлүгүнө агызууга туура келет. Суу менен кошо кеткен балык да өтө туздуу чөйрөдө кырылат. Плотина Сыр-Дарыядан суу келбей калган түштүк Аралдын соолушун да тездетти. Азыр Кичи Аралдагы суунун көлөмүн көбөйтүү үчүн дамбанын деңгээлин алты-сегиз метрге көтөрүү зарыл деп жатышат, бирок буга деле көп каражат керек.

2000-жылдардын ортосунда Кичи Аралды сактап калуу долбоору ийгиликтүү ишке ашырылды деп эсептелген: суу сактагыч толуп, туздуулук азайып, балык көбөйө баштаган эле. Арал деңизи кайра калыбына келет деп дагы эле сөз кылып калышат, бирок буга ишенгендер аз: Сыр-Дарыя байыган сайын көл ого бетер тартылары анык.

Бирок адамдар соолуп бараткан деңизге жакын жашап, кылымдар бою ата-бабалары аркалап келген балык улоо кесибин таштабай улантууда.

ТАСТУБЕК

Арал шаарына жеткенде поюздан түшүп, машинге отурам. Арал деңизинин катаал климатына жана өӊгүл-дөӊгүл жолдоруна ылайыктап чыгарылгандай жапониялык чоң жол тандабас мени шаардан жүз чакырым, деңизден беш чакырым алыстыкта жайгашкан Тастубек айылына алып баратат. Ал жерде балыкчылар, малчылар жашайт. Тастубекте туруп алектенгидей башка эч нерсе деле жок.

Машинени кырк жаштардагы Серик айдап баратат. Арал шаарында туулуп-өскөн. Ал өз жеримди жакшы көрөм, эч жакка кетким келбейт дейт. Серик шаардын жанында бир кезде деңиз болгонун Арал менен мамыр-жумур жашап өткөн ата-энесинин эскерүүлөрүнөн улам гана билет.

– Апам "Аралрыбпром" балык заводунда 25 жыл иштеген. Ири завод, шаардын жашоосун камсыздаган ишкана болгон экен, – дейт Серик. – Аралда суу бар кезде балык заводунда үч миңге жакын адам иштеп турган. Атам кеме куруучу заводдо эмгектенчү. Бирок суу тартылып, бул ишканалардын баары жабылып калыптыр.

Сериктин Аралда чакан бизнеси бар: ал туристтерди Арал чөлкөмүнүн эң белгилүү жерлерине алып барат. Балыкчылардын ээн калган кыштактары, Кичи Арал, Көк-Арал дамбасы... Бир кезде кургакта калган кемелерди көрүүгө болор эле, бирок жергиликтүү тургундар аларды эчак бузуп, темир сыныгы катары акчага өткөрүп ийишкен. “Туризм, – дейт Серик, – кирешелүү, бирок сезондук бизнес, анткени кышында бул жерлерге чоочун адамдар сейрек келишет”.

Асфальт төшөлгөн тилке күтүүсүздөн эле түгөнүп, эски шагылдуу жолго өттүк. Чаң тозуп, машина титирей баштады. Серик терезелерди жаап, кондиционерди иштетет, ансыз бул жерлерде, айрыкча биринчи ирет баргандар чыдабайт. “Бирок жергиликтүү тургундар үчүн, – дейт Серик жылмайып, – ысык, чаң жана шамал – баары күнүмдүк көнүмүш эле нерселер”.

– Мурда адамдар көп ооручу экен: шамал соолуган деңиздин түбүндөгү тузду сапырып келип, дээрлик ар бир экинчи адамдын өпкөсү жана бөйрөгү илдетке чалдыккан дешет. Бирок азыр андай эмес, анча оорубай калдык окшойт. Көнүп бүткөндүктөн го, балким. Мына, Кичи Арал сууга толуп, туз көп чаӊыбай калды.

Сүйлөшүп отуруп, Жаланаш айылынан да өттүк. Анда деле мурда балыкчылар жашаган экен, бирок кийин деңиз тартылып кетиптир. Бул жагынан Көк-Арал дамбасы курулганына байланыштуу Тастубектин балыкчы тургундары бактылуу экен.

1990-жылдары Арал ушунчалык тайыз болуп калгандыктан, ансыз деле кичинекей айыл (30 жыл мурун Тастубекте 90го жакын үй болгон) дээрлик жок болуп кеткен. Ал жерде башка барар жери жок жети-сегиз үй-бүлө гана жашап калган. Плотина курулгандан кийин Арал деңизинин түндүк тарабына суу кайра толо баштаганда эл кайра Тастубекке агылган. Булар негизинен балык уулоо менен тиричилик кылабыз деп үмүттөнгөн жумушсуз жаштар эле.

Азыр Тастубекте 120дай, балким, андан да аз адам жашайт. Так санын мага эч ким айта алган жок. Айылда төрт жылдык мектеп, электр жарыгы, бир жылдай мурун тартылган зымдуу интернет бар. Интернет начар тартат, бирок WhatsApp аркылуу сүрөттөрдү жөнөтүү жана Tik-Tok видео көрүү үчүн жарайт. Тастубекте уюлдук байланыш жок, ошондуктан интернет пайда болгонго чейин туугандардын абалын, дүйнөдө эмне болуп жатканын билүү үчүн айылдын сыртына чыгууга туура келчү.

Биз ата кесибин уланткан ага-ини балыкчылар Сержан менен Нуржандыкына келдик. Улуусу Сержан көптөн бери эле Аралда турат, бирок туулган жерине тез-тез келет. Нуржан өмүр бою Тастубекте жашайт, кетейин деген ою жок. Балык уулоо жана мал чарбачылыгы менен алектенет: төө, жылкы багат. Жубайы Айкөркү мектепте мугалим болуп иштеп, күйөөсү экөө төрт баласын тарбиялайт.

Шамалдан, күндөн тотугуп калган жапалдаш бойлуу, аз сүйлөгөн Нуржан өзү жөнүндө учкай эле кеп кылат:

– Бул жерде атам, чоң атам балык уулап өтүшкөн, мен алардын кесибин улантып жатам. Тастубекте жашаган жагат – жайлуу, тынч. Деңиз да жагат, балык бар. Башка жерге каалаган убакта көчүп кете алам, бирок каалабайм, анткени бул менин мекеним. Жайында кымыз, шубат жасайбыз, күзүндө бышкан эт сатабыз, кышында, жазында балык кармайбыз.

Нуржандын чоң жаңы үйү бар. Там оңдолуп бүтө элек болгондуктан, дагы эле жайкы ашканада турушат. Эшик алдында төө камаган кашаа жана бир нече малкана бар. Кечинде Айкөркү төөлөрдү саап, сатуу үчүн шубат бышат. Босогодо тайгандар жатат. Нуржандын айтымында, күзүндө жээктеги камыш арасынан өрдөктөрдү, талаадан коёндорду атууга болот.

Балык уулоо да – сезондук иш. Негизинен кышында жана жазында кызыйт. Суукта балык тынчыбай, ары-бери көп сүзгөндүктөн торго бат-баттан түшүп калат. Кармалган балык бузулбай, шаарга коромжусуз жеткирилет. Жайында күн ысыганда баа төмөндөйт. Балык салкынга качып, суунун түбүнө кетет да, аны кармоо кыйын болуп калат. Албетте, жайкысын айыл тургундары да балык кармашат, бирок көбүнчө өздөрү жеп, анча-мынча ашканын сатуу үчүн эле тор жайышат. Ал эми балыктын көп кармалышы суунун тереӊдигине жараша болот.

– 2019-жылы Сыр-Дарыяда суу тартылганда бул деӊиз тайыздай баштады, – дейт Нуржан. – Балык да азайды. Күнүнө 80–100 килограммдан кармаган жылдар болгон, азыр мындай болушу өтө кыйын.

Кеч кирип калды. Нуржан менен Сержан да балык уулоочу шаймандарды чогултуп, эски УАЗдын моторун текшерип, анан айылдагы ой-чуӊкурлуу жол менен деңизге жөнөштү. УАЗдар – Тастубектеги унаанын эң таанымал, ал тургай бирден-бир түрү, бул жерде башка эч кайсы машинени көрбөдүм. Сержан мунун себеби жөнөкөй эле дейт: бул аймакта жол жок болгондуктан, жөнөкөй, арзан жана төрт дөӊгөлөгү теӊ тарткан ушул унаа жарайт экен.

Деңиз жээгинде эскилиги ар кандай болгон бир нече УАЗ бар. Балыкчылар суусу тайыз жерлерде күймөнүшөт: кайыктарды даярдап, шаймандарын сүйрөп жүрүшөт. Сержан менен Нуржан да тору менен моторун алышты – 20 мүнөттөн кийин деңизге чыгабыз.

Кайык ылдамдап, күн батыш тарапка сызып баратат. Жээк да көрүнбөй, кайыктын артынан жашыл суу көбүктөнөт. Нуржан арт жагында отуруп, бир колу менен моторду башкарат. Тор жайыла турган жерге түз баруу үчүн экинчи колу менен GPS багыттоочун кармап алган.

Мына, кайык акырындап калды. Сержан менен Нуржан шаймандарды даярдай баштады, эми GPS багытоочунун так координаттарын аныкташат. Биз токтогон жер анча тереӊ эмес: тунук суунун түбүнөн балырлар көрүнөт.

– Биз тереңдикти өлчөгөн жокпуз, бирок деңиз тайызданып баратканы көрүнүп турат, – дейт Сержан, торду жайып, агасына узатып. – Быйыл жакшы, суу бир аз тереӊ, балык дагы көп.

Эми жээкке кайтабыз. Бир туугандар Аралда сазан, жере, көк балык, чортон, күмүш сазан сыяктуу балыктар кармалат дешет. Нуржандын айтымында, 1980-жылдардын аягында Азов деңизинен апкелинген камбаланын чабактары соолуй баштаган Арал деңизине коё берилгенде, алар күтүүсүздөн бул жерге көнүгүп, көбөйүп кеткен экен. Кийин интернеттен окусам, суунун туздуулугу артканда камбалага жагымдуу болуп, жакшы көбөйөт экен. Көк-Арал плотинасы курулгандан кийин Арал деңизинин туздуулугу бир топ азайганда камбала да жок болуп кеткен.

Тастубекке жеткенде күүгүм кирди. Балыкчылардын үйүндө төөнүн этинен жасалган бешбармак даяр экен. Сыртта укташат – жайдын кыска түнү тез эле өтүп кетет. Күн чыга электе торлорду текшерүү керек.

ТАҢ АТКАНДА

Эми эле уктаганда ойготкуч шыңгырап калгандай болду. Көзүмдү араң ачып, саатты карайм: 3:30 болуптур. Балык уулоого жөнөй турган убакыт. Тастубекте короодогу иттер менен түнкү канаттуулар уктап жаткан таң ата электегидей тунжураган жымжырттык өкүм сүрүүдө. Жарганаттар гана азыгын издеп айылдын үстүнөн шоокум салбай учуп жүрүшөт.

Эски УАЗ бизди баягыдай эле тааныш жолдо силкилдетип баратат. Азырынча эч ким ойгоно элек. Мындайда бирөө менен сүйлөшкүӊ деле келбейт, ошондуктан машиненин саргыч нур чачкан жарыгы менен талаага көз чаптырып унчукпай баратабыз. Артыбыздан тазы иттер ээрчип алган – жаңыдан кармала турган балыктан үмүттөнүшөт окшойт. Жээкке балыкка келген бир нече УАЗ тизилип турат. Алар кечээтен бери жээктен алыстай элек окшойт.

Бир туугандар моторун алып чыгып, сазда жүргөнгө ылайык ултарылган кончу бийик өтүктөрүн кийишти. Кайык менен сүзүп жөнөдүк. Он мүнөттөн кийин биринчи торго жетип токтодук: таң алдында күүгүмдө желим бөтөлкөдөн жасалган белгилерди көрүүгө болот. Сержан кайыктын тумшугуна туруп, торду суудан кылдаттык менен, бирок тез эле тартып чыгара баштады. Нуржан анын жанында туруп, балыкты тордон алып кайыктын түбүнө ыргытып жатты. Биринчи торго орточо чоӊдуктагы 18 сазан түшүптүр.

Экинчи торго аз түшүптүр: он чакты майда сазан жана эки лещ чыкты.

– Жай мезгилинде ушундай эле болот, – дейт Сержан, бирок үнүнөн анча көӊүлсүз экени сезилет. Бир аз алысыраак жерде дагы бир кайык термелип турат. Сыягы, бүгүн башкалар деле анча көп кармай албагандай.

Төбөдө чардактар чарк айланып учуп жүрөт – кармалган балыктан илип кетмекчи окшойт. Бирок жакындап келүүдөн коркот: кайыктагы адамдар өтө көп. Бир туугандар торду жайып коюп, кайра жээкке жол тартышты. Элет жериндеги турмуштун бүгүнкү түйшүктөр эми гана башталат: жылкы, төө багуу, мотору кайрадан такылдай баштаган эски УАЗды дагы бир ирет текшерип көрүү керек.

X – XII кылымдарда Баласагын шаары Карахандар каганатынын ордо шаарларынын бири болгон. Бул борбор шаар ар кыл кошумча аталыштарга да ээ болгон. Шаардын аталыштары жана жайгашкан орду жөнүндө тарыхчынын блогун сунуштайбыз.

Бишкектеги илимий шерине

2024-жылдын 20–21-сентябрында Бишкектеги Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз улуттук университетинде (КУУ) “Жусуп Баласагындын мурасы жана түрк дүйнөсү” аттуу эл аралык илимий шерине (форум) өткөрүлүүдө.

Бул сыяктуу илимий жыйындар КУУда 2012-жылдан тартып бир нече ирет уюштурулган. Демек, Жусуп Баласагындын өмүрүнө, мурасына жана дооруна арналган илимий жыйындар жана талкуулар салтка айлангандыгы – өзгөчө алгылыктуу көрүнүш. Биз Кыргызстанда мындай мамилени мурдагы совет доорунда түшүбүздө да көрө алчу эмеспиз.

Тилегибизде, болочокто дагы КУУ орток бабабыз Жусуп Баласагындын көөнөргүс мурасын изилдөө жаатындагы алдыңкы илимий чордондордон болуп кала бериши абзел.

Карахандар каганаты

Айтылуу Карахандар каганаты – илим-билим жогору өнүккөн өзүнүн “алтын доорун” баштан кечирип жаткан мусулман дүйнөсүнүн эң чыгыштагы бучкагы болгон эмеспи. Анын түндүк борбору тууралуу сөздөн оболу бул мамлекет жөнүндө учкай баяндай кетели.

Теңир-тоолук көчмөн жана жарым отурукташкан түрк элдеринин X кылымдын ортосунан тартып кубаттанып чыкан жана 960-жылы ислам динин мамлекеттик дин катары кабыл алган бул каганаты Мавераннахрдын (Аму-Дарыянын түндүк өйүзүндөгү борбордук азиялык оазистердин) жана Тарим өрөөнүнүн шаарларын да каратып алууга жетишкен.

Бул мамлекеттин түштүктөгү борбору Кашкар болсо, ал эми X кылымдын ортосунан тартып Баласагын шаары каганаттын түндүктөгү борбору болуп калган. Бул жүрүм Карахандар каганатынын төбөлдөрүнүн ичинен алгачкы жолу ислам динин кабыл алган Сатук Буура хан деген кагандын өкүм жүргүзгөн дооруна таандык.

Сатук Буура хан оболу Кашкардагы жана Ички Теңир-Тоодогу аскер күчтөрүн топтоп, чакан мамлекетин кеңейтүүгө, бытыранды түрк ээликтерин бириктирүүгө киришкен. Анын негизги максаты — саясий бытырандыдагы Жети-Суу аймагын басып алуу болгон.

Дал ушул мүдөөнү көздөгөн аскер жүрүшүн ал 940-жылы ийгиликтүү жүзөгө ашырган. Ошол жылы чигилдерден, йагмалардан жана башка көчмөндөрдөн турган аскерлери менен Сатук Буура хан Чүйдөгү Баласагын сыяктуу шаарларды каратып алган.

Баласагын шаары – Карахандардын түндүк ордосу

Сатук Буура хан Баласагын шаарын (азыркы Токмок шаарынын түштүк-батышындагы Бурана шаар чалдыбарын) түндүктөгү өз мамлекетинин борбор шаары катары жарыялаган.

Баласагын шаары Чүй өрөөнүндө жайгашкан. Ал Улуу жибек жолунун түндүк бутагынын таманында жайгашкан көркөм шаарлардын биринен болгон. Шаарда медресе (өз заманынын университети) да болгон.

Баласагында чигил, карлук, аргу, тухси, кыпчак, кыргыз жана башка түрк калктарынан тышкары түрктөшкөн согдулуктар (согдактар), ошондой эле Ортоңку Чыгыштан келген мусулман соодагерлер, диниятчылар жана башкалар байырлашкан. Ислам дооруна чейин Чүй өрөөнүндө бутпарас (буддист) ыбаадатканалары да болгонун Кызыл-Суу (Красная Речка) шаар чалдыбарынын археологиялык табылгалары айгинелейт.

Чүй өрөөнүндө теңирчи түрктөрдөн, ислам динин кабыл алган түрктөрдөн, отко табынган заратуштрачы согдактардан тышкары несторийчи христиандар (тарсалар) да байырлашкан.

Бул көп этностуу Баласагын шаарынан чыккан аалымдар арапча “ал-Баласагуни” (Баласагындык) деген ныспа алгандыгын арапча био-библиографиялык маалымат китептерин жазган мусулман аалымдары өз чыгармаларында белгилешкен.

Маселен, теги византиялык (константинополдук) грек болгон, бала чагында туткунга түшүп калып, ислам динин кабыл алган жана “Йакут” (“Жакут”) адабий ысымы менен эмгектер жазган Абу Абдулла Шихаб-ад-Дин ар-Руми ал-Хамави Йакут (болжол менен 1179 – 1229) деген даңазалуу аалым Баласагын шаары тууралуу учкай маалымат берет.

Ал 1224–1228-жылдардын аралыгында жазган “Өлкөлөрдүн [маалымат] жыйындысы” (“Му‘жам ал-булдан”) деген арапча географиялык – ономастискалык энциклопедиялык маалымат жыйнагында Баласагын шаарынан бир катар илимпоздор жана диниятчылар чыккандыгы жөнүндө кызыктуу маалымат камтылган.

Маселен, Йакут бул Баласагын шаарынан чыккан окумуштуулардын бири катары Абу Абдулла Мухаммад ибн Муса ал-Баласагуни тууралуу жазып, мусулмандык Батышта аны “ат-Түрки” (теги [карахандык] түрк) деп да кошумча ныспа берип аташканын белгилейт.

Демек, Абу Абдулла Мухаммад ибн Муса өңдүү бир далай окумуштуулар Баласагында жашап жана эмгектенишкен.

Жусуп Баласагын

Ал эми XI кылымда дал ушул Баласагын шаары жалпы мусулман түрк дүйнөсүн жаркыткан шам болгон залкар акын, дастанчы, ойчул, саясат таануучу жана карахандык мамлекеттик ишмерди берген.

Анын ысымы – Жусуп Баласагын. Акын Жусуп Чүй өрөөнүндөгү Баласагын шаарында 1015–1016-жылдары жарык дүйнөгө келип, ушул шаарда жетилген. Ошондуктан анын ныспасы “ал-Баласагуни” (Баласагындык) болгон.

Бул акындын карахандык түрк тилинде жазган жападан-жалгыз поэзиялык чыгармасы – “Кутадгу билиг” (“Куттуу бийлик” же “Кут билим”) дастаны – үч башка көчүрмө аркылуу бизге чейин сакталып жетти.

Чыгарманын аталышындагы “билиг” сөзү “бийлик” жана “билим” деген кош маанини берет.

Бул өмүрдүк чыгармасын Чыгыш Карахандардын улук каганы Тавгач Буура ханга багыштагандыгын (аны ал арапча термин менен “малик”, б.а. өкүмдар, бийлик эгеси, падыша деп сыпаттайт) акын Жусуп “Кутадгу билиг” эмгегинин башында эскертет.

“Жыл — алтымыш эки эле, төрт жүзү менен,

Жазууну түгөттүм, бул үлгүгө ченей”.

Дастандагы бул саптар аркылуу Жусуп Баласагын өз эмгегин 462-хижра жылы (азыркы григорийлик жылсанакка ылайык 1069–1070-жылдары) аяктагандыгын белгилеген.

Кашкарда бийлеп жаткан кара каган Тавгач Буура хан тарабынан Жусуп Баласагынга бул дастаны үчүн “Өзгөчө аксарай башчысы” (арапча “Хас хажиб”) деген төбөлдүк кызмат ыйгарылган. Ошол себептүү аны Кара кагандар каганатынын мамлекеттик ишмери деп да тааныйбыз.

Жусуп Баласагын качан жана кайсы жерде кайтыш болгондугу тууралуу так маалымат жок. Ал эми анын Кашкардагы күмбөзү делген күмбөз, иш жүзүндө, 1980-жылдары гана жарыяланган жана ал күмбөз орто кылымдардын кеч мезгилиндеги таптакыр башка инсанга таандык болушу ажеп эмес.

Баласагын шаарынын аталыштары

Чүй өрөөнүндөгү Баласагын шаарынын калдыгы азыркы тапта “Бурана” тарыхый-архитектуралык музей комплекси катары белгилүү. Арийне, мындагы мунара жана башка урандылар орто кылымдык ири Баласагын шаарынын чакан гана бучкагын түзгөн деп айта алабыз.

1950-жылдардагы советтик Кыргызстандагы дың бузуу иштеринин алкагында эски Баласагын шаарынын аймагынын калдыгынын көпчүлүгү эгин талаасына айландырылган.

Баласагын шаар аталышы алгачкы жолу арап географы, тарыхчысы жана саякатчысы Шамс ад-Дин Абу Абдаллах Мухаммед ал-Мукаддасинин (946/947 – 1000-жж.) арапча жазылган “Ахсан ат-такасим фи ма‘рифат ал акалим” (“Климат таануу, б.а. чөлкөм таануу боюнча мыкты колдонмо”) деген эмгегиндеги “Хайтал” бөлүмүндө (“Эфталит” бөлүмүндө) “Баласагун” түрүндө эскерилет.

Албетте, орто кылымдардын эрте мезгилинде Чүй өрөөнүндөгү саясий чордон Баласагын шаарында болгон эмес эле.

Батыш Түрк каганаты, Түргөш каганаты (704–766) жана жабгулуктан каганатка көтөрүлгөн Карлук мамлекети (766–940) үчүн саясий чордон кызматын аркалаган мурдагы ордо шаар – Суйаб шаары болгон. Анын урандыларынын сакталып калган чакан бөлүгү азыркы тапта Ак-Бешим шаар чалдыбары катары белгилүү.

Түндүк Кыргызстандын Токмок шаарынан түштүк-батышта жайгашкан Ак-Бешим шаар чалдыбары Бурана шаар чалдыбарынан батышыраакта орун алган. Балким, дал ушул мурдагы Суйаб шаары кийинчерээк “Ордо” (“Орду”) деп да аталып жүрсө керек.

Ордо. Қуз-Ордо

Жусуп Баласагындын кичүү замандашы жана жердеши, Ысык-Көлдөгү Барскан шаарынан чыккан түрколог, энциклопедиячы илимпоз Махмуд Кашгари Барскани өзүнүн “Дивану лугати т-түрк” (“Түрк тилдеринин сөз жыйнагы”; 1072–1077) деген арапча эмгегинде төмөнкүдөй маалымат калтырган:

“Ордо – Баласагындын жанындагы бир баш калаа. Ошондон улам Баласагынды дагы Қуз-Ордо деп аташат”. (Мындагы каткалаң ق – қаф тамгасы аркылуу жазылган “қуз” сөзү тоонун тескей жагын, түндүктү билдирген).

Ушул жерден илгерки бир катар шаарлар эки же үч аталышка ээ болгон учурлар жөнүндө да кыстарып айта кетсек болот.

Маселен, байыркы Рим шаарын башка да көркөм аталыш менен “Түбөлүк Рим” жана “Түбөлүк шаар” (латынча Roma Aeterna, Urbs Aeterna) деп атап коюшчу.

Ал эми Меке шаарын “Кереметтүү Меке” деп аташат. Анын көөнө аталыштары Бекка (жумшак ك – кеф тамгасы менен жазылат), Тихама жана Фаран болгондугу жөнүндө ар кыл булактарда айтылат. Маселен, жогоруда эскерилген Йакут өз чыгармасында Мекенин Фаран деген аталышы иудейлердин ыйык китеби “Тооратта” да эскерилээрин белгилеген.

Меке сөзүнүн эски варианты болгон Бекка сөзү “Куранда” (караңыз: “Али ‘Имран” деген 3-сүрөө, 96-аят) да эскерилген.

Анын сыңарындай, карахандык Баласагын шаары дагы бир нече аталышка ээ болгон.

Анын аталыштарынын бири – каткалаң қ менен айтылчу “Қуз-Ордо” аталышы.

Бул “Қуз-Ордо” деген аталыш Баласагын шаарында чегилген бир катар тыйындарда да чагылдырылганын баса белгилөө керек.

Демек, бул “Түндүктөгү (Тескейдеги) ордо шаар” маанисин берген “Қуз-Ордо” аталышы (топоним) өз доору үчүн саясий чоң мааниге ээ болгон.

“Қуз-Ордо” аталышы Жусуп Баласагындын “Кутадгу билиг” чыгармасында да китептин авторунун туулган жери катары эскерилген: “Бул эрдин туругу – Куз-Ордо эли”.

Айтмакчы, Жусуп Баласагындын жана Махмуд Кашгари Барсканинин эмгектерин түп нускада окубаган айрым калемгерлер каткалаң к менен башталчу бул топонимди “Күз-Ордо” деп жаңылыш жазып жүрүшөт.

Ал эми кээ бир нумизматтар карахандык тыйындардагы “Қуз-Ордо” аталышын жаңылыш окуп, “Кара Ордо” деп сунуштаган учурлар да болду. Бирок чыгаан түрколог Махмуд Кашгари Барсканинин чыгармасы 1915–1917-жылдардан кийин жалпы чыгыш таануучулук жана анын ичинде түркологиялык илим чөйрөсүнө кеңири белгилүү болгон соң, “Кара Ордо” аталышы карахандык нумизматикадагы жаңылыш окулуш варианты экендиги биротоло тастыкталган.

Дал ушул “Куз-Ордо” топониминин алгачкы бөлүгү (“куз” сөзү) кийинчерээк (XIII кылымда) шаардын “Куз-Балык” деп аталган вариантында да учураган. (“Балык” – бир катар чыгыш түрк элдеринде “шаар” маанисин берген. Маселен, Ордо-Балык, Беш-Балык, ж.б.).

Қуз-Улуш

Карахандардын Баласагын шаары дагы бир аталышка ээ болгон. Ал – “Қуз-Улуш” топоними.

Мындагы “улуш” сөзү чигил тилинде “кыштак” маанисин берген, бирок баласагындыктар бул сөздү “шаар” маанисинде да колдонушкан.

Махмуд Кашгари Барскани жазгандай, Баласагын шаарын “Куз-Улуш” деп да атап коюшчу.

Бул “улуш” сөзү да теңир-тоолук түрк тилдеринин жана диалекттеринин өнүмү болуп саналат.

Анткени согд (согдак) тилинде жер-суу аталышын жаратуучу (топоформант) термин катары “шаар” маанисин берген “кент”, “канд” деген куранды сөздөрдү жалгаштыруу аркылуу туюнтулчу шаар аталыштары бар эмеспи (Самарканд, Аксыкент, Өзкент, Тарсакент, Ташкент, ж.у.с.).

“Улуш” сөзү арап, иран тилдеринде да учурабайт.

Демек, “Қуз-Улуш” шаар аталышы – “Қуз-Ордо” жана монгол чапкыны доорундагы “Қуз-Балык” шаар аталыштарына маанилеш карахандык түрк сөзү.

Баласагын тоолору жана Занби-Арт (Шамшы)

Баласагын шаарынын түштүгүндөгү тоо кыркасын (Махмуд Кашгари Барскани белгилегендей) “Баласагын тоолору” деп атап коюшкан. Бул тоо кыркасы азыркы тапта Кыргыз тоо кыркасы деп аталат.

Ушул тоо кыркасындагы Занби-Арт ашуусу (азыркы Шамшы ашуусу) аркылуу кеткен кербен жол Баласагын шаары менен азыркы тапта Кум-Дөбө шаар чалдыбары болуп калган Кочкор-Башы шаарын байланыштырган.

Махмуд Кашгари Барскани “Диванында” мындай деп таасын жазат:

“Занби-Арт – Кочкор-Башы менен Баласагындын ортосундагы бир ашуунун аты”.

Бул географиялык жагдай Махмуд Кашгари Барскани өз “Диванында” чийген дүйнө картасында да таасын белгиленген.

Демек, дал ушул залкар тилчи жана этнограф окумуштуу бабабыз Махмуд Кашгари Барскани айтылуу Баласагын шаары Чүйдө (Баласагын тоо кыркасынын тескейинде) жайгашкандыгын, ал эми Кочкор-Башы шаары болсо Занби-Арт (азыркы Шамшы) ашуусунун күңгөйүндө жайгашкандыгын таасын тастыктап берген.

Азыр дагы Буранадан жана жалпы Чүй өрөөнүнөн Кум-Дөбөгө Шамшы ашуусу аркылуу атчан жана жөө өтүүгө болот. Ал эми Кегети капчыгайынан кетчү ашуу Шамшы ашуусунан батышыраакта жайгашкан.

(Биз бул чакан блогдо айрым фолк-хисторичилердин “Баласагын шаары Кочкор өрөөнүндө жайгашкан жана Кочкорду “Кашкар” деп да аташчу” деген жоромолдоруна токтолуп отурбайбыз).

Соңку сөз ордуна

Жогоруда учкай айтылгандай, 20-сентябрда, жума күнү эки күндүк эл аралык илимий шерине өз ишин баштады. Бул илимий жыйында ушул саптардын ээсинин Жусуп Баласагын туулуп-өскөн шаардын ар кыл аталыштары жана орду тууралуу баяндамасы да видео тасма ирээтинде окулду.

Биз чакан блогубузда кеңири коомчулукту ошол баяндамабыздагы айрым ойлор менен тааныштыра кетүүнү эп көрдүк.

Бабабыз Жусуп Баласагындын мурасын ар тараптуу иликтөөгө алатоолуктар мындан ары дагы жигердүү салым кошо берет, деп үмүттөнөбүз.

Редакциядан. Автордун пикирин сөзсүз эле редакциялык турум катары кабылдоого болбойт.