Борбор Азия

Бул маселелерди чөлкөмдөгү мамлекеттер кантип жөнгө салууга аракет кылууда? Көйгөйдү чечүүдө кандай кадамдар зарыл? Биз бул суроолорду климаттын өзгөрүүсү боюнча эксперт жана “Казакстандын суу өнөктөштүгү” коомдук фондунун координатору Куралай Яхиева менен талкууладык.

Сырдарыя – Борбор Азиядагы эң узун дарыя. Төрт өлкөнүн аймагын – Кыргызстанды, Тажикстанды, Өзбекстанды, Казакстанды аралай агып, Арал деңизине куят. “Азаттыктын” журналисти жана сүрөт баяндамачы Пётр Троценко Сырдарыяны бойлой жайгашкан айылдарга барып, элдин жашоо-турмушу аркылуу дарыянын азыркы абалын айтып берүүгө аракет кылды.

“Биз суунун 50% коромжу кылып жатабыз”

- Сырдарыя бассейниндеги суунун абалы Борбор Азиянын айыл чарбасына канчалык таасир этет?

- Өзбекстан менен Казакстандагы Сырдарыя бассейни тууралуу сөз кылсак, анда сугат суусуз түшүм болбостугун айтуу керек. Казакстанда Сырдарыядан керектелген суунун дээрлик 70% айыл чарбасына кетет. Калгандары коммуналдык, өндүрүш жана башка муктаждыктарга сарпталат. Өзбекстандын айыл чарбасына керектөөсү мындан жогору, 90% жетиши мүмкүн. Анткени дарыянын жака белинде ири сугат аянттары бар эмеспи.

- Эмне үчүн сугатка көп суу короп жатат?

- Сырдарыянын төмөнкү агымында жайгашкан Кызыл-Ордо облусун мисалга алалы. Бул жерде совет мезгилине караганда сугат жерлердин аянты кыскарды. Өткөн кылымдын 80-90-жылдарына салыштырсак, 30% чейин азайган. Ошол эле маалда суу тартыштыгы жоюлган жок. Казылган каналдарда башынан эле суу коромжу болчу, азыр абал андан дагы начар. Элестетиңиз, биз сууну жеткиргенге чейин эле 50% жоготобуз.

- Маселени чечүүгө аракеттер барбы? Эгер болсо, кандай жолдорду сунуштап жатышат?

- Бул маселе мурдатан эле көтөрүлүп келген. Бирок Советтер Союзу урагандан кийин ири колхоз, совхоздун баары жоюлуп, анын ордуна майда жеке менчик чарбалар пайда болду. Алар каналдарды өз алдынча оңдоп-түзөгөнгө мүмкүнчүлүгү жетпейт эле. Көйгөйдү чечүү үчүн дыйкан чарбалар өндүрүш кооперативине биригип, суу жеткирүүдө ортомчулук милдет аткарышты. Аларды көзөмөлдөө механизми болгон эмес. Баалар өсүп, эл акча төлөсө дагы сугат каналдары оңдолгон жок. Башкача айтканда, алар сууну элге кайра сатып турган. Ошондуктан дыйкандар бул идеядан баш тартышты.

- Экологдор менен айыл чарбасы боюнча эксперттер арасында пахта менен күрүч талааларын кыскартса эле суу жетиштүү болот деген пикир үстөмдүк кылат. Ушундай жол менен чын эле суу ресурсун үнөмдөсө болобу?

- Суу жетишпесе, башка эгин айдайлы деп сунуштагандар көп. Бирок адистер буга макул эмес. Айталы, Кызыл-Ордо облусунда жер шорлуу келип, күрүчтөн башканы эгүү мүмкүн эмес. Кептин баары күрүчтүн сууда өскөнүндө. Күрүчтү эккенден үч күндөн кийин суу жайышат. Ошондон тартып бышып жетилгенче сууда турат. Cуу тузду жууп кетет. Ошондуктан күрүчтөн толук баш тарта албайбыз. Бирок которуштуруп айдоо деген түшүнүк бар. Анда негизги айыл чарба өсүмдүктөрү айдоо аянтынын 60% ашпаган бөлүгүн ээлеши керек. Демек, сиздин он тилке айдоо аянтыңыз болсо, анын алты тилкесине шалы, калганына башка айыл чарба өсүмдүктөрүн айдап, бирөөнү бош калтыруу зарыл. Бош калган жерге көбүнчө жерди калыбына келтирүү үчүн көп жылдык чөптөр өстүрүлөт. Ошентип, айдоо талааларды алмаштырып, жылдан жылга көчүрүп пайдалануу керек. Мурда совхоз, колхоз сыяктуу ири чарбалар кайда, эмне эгүүнү пландап, которуштуруп айдашчу. Чакан дыйкан чарбалары пайда болгондон кийин ар ким өзүнүн утурумдук пайдасына карап эге баштаган. Натыйжада көпчүлүк дыйкандар бир убакта бирдей эгин айдап, аны бир эле каналдан сугарып, суу тартыштыгы жаралган.

Дагы караңыз

Сырдарыянын көйгөйү: ГЭСтердин курулушу, коромжу сугат, коррупция

Сугат маалында атайын график болушу керек. Бул жагынан жергиликтүү бийлик, суу чарба башкармалыктары иш алып барышы зарыл. Алар дыйкандар менен чогуу-чаран план түзүп, түшүндүрүү иштерин жүргүзүүгө тийиш. Тилекке каршы, бизде мунун бири да жок.

“Өзбекстанда ар бир экинчи аткаминер - суу адиси”

- Пахта жана күрүчтүн айынан Арал деңизи соолуду деп айтууга канчалык негиз бар?

- СССР маалында күрүч жана пахта өндүрүшү рекорд үчүн сандардын артынан кубалап, башка маселелерге маани берилбей калган. Ошондуктан пландалгандан сырткары чоң аянттар колдонулчу. Маселен, колхоз 12 гектарга пахта эккен болсо, кагаз жүзүндө ал 10 гектар деп көрсөтүлгөн. Азыр Өзбекстан, Казакстанда күрүч менен пахтаны эгүүгө тыюу салыштын кажети жок. Болгону аянттарын кыскартуу зарыл.

Эгерде Сырдарыя бассейни жөнүндө айта турган болсок, Кыргызстан менен Тажикстан сууну дээрлик сугатка колдонбойт деле. Алар негизинен гидроэнергетикага керектейт. Бирок сууну топтой турган мезгилде аны агызууга туура келет. Анткени электр энергиясын алуу зарыл болот.

Башында Нарын-Сырдарыя ГЭСтер каскады ирригациялык режимге ылайыкталган, башкача айтканда, сууну агызуу сугат убактысына дал келген. Бирок ГЭСтер гидроэнергетикалык режимге өткөндө бул эсеп оңунан чыкпай калды. Натыйжада күздөн жазга чейин дарыяга суу агып келет да, тескерисинче, жайында суу жетпей калат. Сырдарыянын төмөнкү сайларында, анын ичинен Кызыл-Ордо облусунда суу ташкындаган учурлар болгон. Суу ташкындарынан коргоо үчүн, ошондой эле Казакстандын жай мезгилиндеги сугат болгон муктаждыктын бир бөлүгүн жабуу үчүн Көк-Сарай суу сактагычы курулган.

- Казакстан, Кыргызстан жана Өзбекстан ортосунда Сырдарыя бассейниндеги суу-энерегетикалык ресурстарды пайдалануу боюнча келишимдер бар. Иш жүзүндө аны сакташпайбы?

- Мамлекеттер аралык келишимдерге ылайык, биз өзүбүзгө бөлүнгөн көлөмдөгү сууну алып жатабыз. Бирок ал суу зарыл учурда эмес, башка мезгилде келет. Бул маселени министрликтер жөнгө салып, жыйындарды, сүйлөшүүлөрдү өткөрүү керек. Мындай жолугушууларда Сырдарыянын жогорку агымынан Казакстанга качан жана канча суу берилип турары так макулдашылууга тийиш. Жеке өзүм ушул сыяктуу көптөгөн сүйлөшүүлөргө катыштым. Казакстанда Суу ресурстары жана ирригация министрлиги түзүлгөнүнө 1-сентябрда бир жыл болду. Буга чейин андай профилдүү министрлик болгон эмес. Ошол эле маалда Өзбекстандын президенти суу чарба адиси эмеспи. (Шавкат Мирзиёев 1977-1981-жылдары Ташкент институтунда ирригация жана мелиорация боюнча билим алган. Андан кийин техника илимдеринин кандидаты даражасына ээ болгон.) Анан калса Өзбекстанда ар бир экинчи аткаминер суу ресурстарына байланыштуу билимге ээ.

Дагы караңыз

Сырдарыя: "Тажик деңизи" жана Фархад ГЭСи

Казакстан суу ресурстарын пайдалануу боюнча сүйлөшүүлөргө көбүнчө вице-министрди же айыл чарба жана экология министрин жиберет. Алар маселенин чоо-жайын жакшы түшүнө бербейт. Алар орток жыйынтыкка токтоп, макулдашуу үчүн Өзбекстан сунуш кылган документтерге кол коюшту.

Адатта мындай сүйлөшүүлөргө тараптардан 20дай киши катышат. Арасында чек ара кызматынын өкүлү, ТИМден, акимчиликтен жана мамлекеттик аппараттардан өкүлдөр болот. Булардын арасында маселени жакшы түшүнгөн бир-эки эле суу адиси бар. Алар материалдарды, доклад жана сунуштардын баарын даярдайт.

Бирок мындай адистердин делегациянын башка мүчөлөрүнө караганда расмий даражасы кыйла төмөн болгондуктан, алардын пикирине эч ким кулак салбайт. Ал тургай чек ара суулары боюнча бир нече мамлекет катышкан жыйын болгон күндө дагы жалпысынан Өзбекстандын суу ресурстары боюнча сунуштары кабыл алынат. Анткени алардын министри - суу адиси (Суу чарба министри Шавкат Хамраев дагы Ташкенттеги ирригация жана мелиорация институтун бүтүргөн). Ал дагы ар бир сунушун далилдеп, негиздеп берет. 30 жылга жакын бизде суу ресурстары жана ирригация министрлиги болгон жок. Аны түзүшкөнү менен, азырынча адистешкен кадрлар бара элек. Бул эми өзүнчө сөз.

Дагы караңыз

Нарынды бойлогон балчылар

Бир канча тажик жараны "Крокус Ситидеги" терактка шектелип кармалып, камакка алынганына беш ай болду. Эми бул ирет Тажикстандагы Навруз жана Назиржондун жакындары нес болуп, уккандарына ишенбей турганын айтышууда.

Рустамжон Давлатов уулу Навруздун өлүмүнө аза күтүүдө. Анын кайгысына өткөн апта Орусиянын абагында адам өмүрүн алган тополоңго катышкандардын бири деп 23 жаштагы уулунун аты аталганы кошул-ташыл болууда.

"Биз бул жакта, алыстабыз. Алар болсо төрт дубалдын ичинде [түрмөдө] камалып отурушкан, мен ал жерде эмне болгонун элестете да албайм. Бирок мен эмне кыла алам?" - дейт Давлатов көзүнө жаш алып.

Ар түрдүү интернет сайттарында жарыяланган, тастыкталбаган сүрөттөрдө 23-августта Волгоград облусунун түштүк-батышындагы Суровикино шаарындагы түрмөнү басып алганын айтып, өздөрүн "Ислам мамлекетинин" (ИМ) согушкерлери деп атап, бычак кармаган кишилер тартылган.

Орусиянын Федералдык жаза аткаруу кызматы тополоңдо түрмөнүн төрт кызматкери набыт болгонун, дагы бир нечеси жараат алганын расмий кабарлады.

Орус бийлиги барымтачылардын аты-жөнүн ачык айта элек, полиция аларды атайын күчтөр жок кылганын билдирген.

Бирок ТАСС мамлекеттик маалымат агенттиги Давлатовдун уулу Навруз Рустамжон менен анын камералашы, 28 жаштагы тажикстандык Назиржон Тошовдун, ошондой эле Өзбекстандын жарандары Рамзиддин Тошев менен Тимур Хусиновдун атын жарыялады.

Алардын үчөө, анын ичинен эки тажикстандык маңзат сатууга айыпталып, абакта жазасын өтөп жатышкан. Төртүнчүсү адам киши өлтүрүү боюнча соттолгон.

Тажикстандын баш калаасы Дүйшөмбү шаарында жупуну үйдө жашаган Рустамжон Давлатов окуядан үч күн мурун уулу менен сүйлөшкөнүн айтат. Ал уулу менен кадимкидей эле ал-жай сурашып, абактан кийинки жашоосун талкуулашканын эскерди.

"Ал бизден колукту таап берүүнү суранды, "мен үйлөнүп, колледжге тапшырам" деди. Анын көп пландары жана үмүтү бар болчу, бирок азыр анын бири да жок", - деди Давлатов "Азаттыктын" тажик кызматына берген маегинде.

Навруз - жети бир туугандын эң кичүүсү, карапайым үй-бүлөдө чоңойгон. "Мектепти жакшы окуп, баарына ызаат көрсөтчү", - дейт драма театрдын мурдагы актеру, азыр коомдук тамактануучу жайда иштеген атасы.

Атасынын айтканын караганда, орус аткаминерлери Рустамжонду Украинадагы согушка тартууга аракет кылышкан. Бирок "биз ага түрмөдөгү бардык кыйынчылыктарга карабай, макул болбо деп ар дайым айтып келгенбиз" деди.

Рустамжон 18 жашында үй-бүлөсүн багуу үчүн Орусияга миграцияга кеткен. Ал 2022-жылы "маңзат саткан" деген айып менен жети жылга эркинен ажыратылган. Aга чейин унаа жуугуч жайда жана кампада иштеген.

Түрмөдөгү тополоң деп божомолдонгон видеодо өзүн "согушкер" деп атагандардын бири формачан бир нече адамдын канга боёлгон сөөгүн көрсөтүп, түрмө сакчылары "мусулмандарды куугунтукка алганы үчүн өлтүрүлгөнүн" айтат.

"Биз мусулмандарга зулумдук көрсөткөн жана кыйноого алгандарды өлтүрдүк. Бирөөнүн китептерин, дагы бирөөнүн жайнамазын тартып алышкан", - деп кыйкырат видеодогу киши.

Канга боёлгон колкапчан дагы бир киши "Ислам мамлекети" (ИМ) экстремисттик уюмунун желегин кармап турат. Орус маалымат каражаттары дал ошол жигитти Рустамжон деп аташкан.

Бирок атасы Рустамжон "намаз окучу эмес жана такыр динчил эмес эле" дейт.

Дагы караңыз

Волгоград: Тополоңдо төрт түрмө кызматкери набыт болду

"Такыр катышыбыз жок"

Ал эми Назиржон Тошовдун кичи мекени Турсунзаде шаары Дүйшөмбүдөн 60 чакырым жерде жайгашкан. Туугандары ал жөнүндө сөз кылууну каалашпайт.

Алардын айтымында, Тошовдун апасы каза болуп, атасы бир нече жыл мурун шаардан көчүп кеткен. Жубайы 2021-жылы аны менен ажырашып кеткенден кийин кичинекей кызын ээрчитип, Орусияга көчүп кеткен.

Тошовдун кайненеси Мехри Саидова (Рахимова) тополоң учурунда тартылган видеолорду көрө электигин айтат.

"Мен бул тууралуу кызымдан уктум. Мындай болуп кетерин билген эмеспиз", - деди ал "Азаттыкка".

Орусиянын түрмөсүндөгү тополоңдон кийин тажик бийлиги Садидованы суракка алган. Бирок ал кызы ажырашкандан кийин күйөөсү Назиржон менен такыр катышпай калганын айтат.

Турсунзода шаарынын расмий өкүлдөрү болсо комментарий берүүдөн баш тартышты.

Расмий Дүйшөмбүнүн 23-августтагы билдирүүсүндө "бул кылмышты жасаган террордук уюмдун башка мүчөлөрүн аныктоо жана кармоодо" орус бийлиги менен кызматташып жатканы айтылат.

Бирок билдирүүдө адам өлүмү менен коштолгон калабага тажик жарандарынын тиешеси бар же жогу жазылган эмес.

Түрмөдөгү тополоң Москванын жанындагы "Крокус сити" борборунда 145 адамдын өмүрү кыйылган терактка шектелип 10 тажик жараны кармалгандан беш ай өткөндөн кийин болду.

"Ислам мамлекети" террорду тобу өз мойнуна алган кандуу теракт Орусияда жашаган тажикстандыктарга жана борбор азиялык эмгек мигранттарына каршы ксенофобияны козутту. Миңдеген тажик жарандары депортацияланганы же Орусияга кирүүсүнө тыюу салынганы маалым.

Волгограддагы тополоң Орусиядагы миллиондогон борбор азиялык мигранттардын ансыз да оор абалын ого бетер начарлатат деп кооптонушат.