Борбор Азия

Жалгыз бой эне Нагима Абдихалыкова Арыс шаарынан анча алыс эмес жайгашкан Көктем районунун тургуну. 24-июндагы жарылууда анын балдары, эки келини жана алты небереси жашаган эки үйү тең бузулган.

Мындан улам Абдихалыкова үй-бүлөсү менен убактылуу мектептин имаратында баш калкалаганга мажбур. Жергиликтүү бийлик аялдын бир үйүнүн чатыры жана терезелерин оңдоп бергени менен, үйдү мурдагы калыбына келтирүүгө дагы көп мээнет менен каражат жумшоо керек. Ал эми экинчи үйүн жашоого кооптуу деп жергиликтүү бийлик сүрдүрүп салган.

«Бир айдын ичинде салабыз дешкен. Бирок эч ким келген жок. “Жумушчулар жетпей жатат” дешти. Бизге улам эле “мына келишет, мына баштайт” деп убада берип атышат. Өзгөчө неберелериме мектепте жашаган кыйын эле. Оңдогон жерлерин кайра балам жасап жатат. Биз бул үйлөрдү насыяга алган акчага салган элек. Качанкыга чейин ушинтип күтүп отура беребиз?», - деп суроо салды Абдихалыкова.

Анын кошунасы Ултуар Меркебаеванын абалы да чеке жылытарлык эмес. Жардыруудан кийин анын үйүнүн бүтүндөй бир дубалы ураган. Мындан улам буюм-тайымы бар үйүн кароосуз таштагандан чочулаган аял куруучуларды күтүп отурган чагы.

«Төрт балам төрт башка жакта калды. Элдин турмушу буларга оюнчукпу? Биздин башыбызга мүшкүл түшкөндө бийлик эмес, мына карапайым эл жардам берип жатты. Биз ашыкча эч нерсе сураган жокпуз, ошондуктан мыйзам боюнча эмнеге укугубуз болсо ошону эле бергиле», - деди ал.

​Көктем кичирайонундагы Арыс аскер шаарчасындагы үйлөрдүн айрымдарынын чатыры алмашкан. Оңдоп-түзөө иши башталганы менен терезелери коюла элек. Айрым үйлөрдү сүрдүрүп, жер менен жексен кылып салышкан. Бул жерден тыным албай ишке киришкен жумушчуларды, аларга тамак-ашын даярдаган аялдарды гана кезиктирсе болот. Көчөдө мурдагыдай ары-бери чуркап, ойногон балдар да көзгө чалдыкпайт.

Расмий маалыматка караганда, 24-июндагы жардыруудан жалпы 482 үй жабыркаган. Анын ичинен 43үн такыр сүрдүрүп, ордуна 23үн кайра сала баштады. 400дөн ашуун турак жайды оңдоп-түзөп жатышат. Жеке турак жайдан башка сегиз көп кабаттуу үй да жараксыз деп табылып, 59 үйдө жумушчулар иштеп жатат. Баш калка издеп кайрылган 360 адам ушул тапта мектепте жашап жатышат.

Алардын арасында Марат Анарбаевдин үй-бүлөсү да бар.

​«Шаарчанын жанында барак тибиндеги эки үй бар болчу. Алардын биринде биздин үч бөлмөлүү батирибиз бар эле. Азырынча ал үйдү кайра курабы же бизге башка турак жай береби белгисиз. Мектепте окуу башталганда кайда барабыз», — деп тынчсызданды Анарбаев.

Арыс шаарынын акими Мурат Кадырбеков ушул тапта тургундардан нааразылык көп түшүп жатканын жашырган жок.

«Ушул тапта миңге жакын үй оңдолуп жатат. Аларды оңдоп-түзөө үчүн бизге бир ай бөлүнгөн, ошондуктан ордуна жаңысын салганга убакыт тартыш. Айрым объектилерде курулуш материалдары жана жумушчулар жетишсиз», - деди аким.

24-июнда Арыста курал-жарак сакталган кампадан өрт чыгып, өзгөчө кырдаал жарыяланган. Тургундар калаадан чукул чыгып кетүүгө аргасыз болгон. Расмий маалыматтар боюнча 41 миң киши көчүрүлгөн. 27-июнда арыстыктар Чымкентте нааразылык акциясын өткөрүп, жарылуу болгон шаарда жашабай турганын айтып чыгышкан. Алар башка аймактардан турак жай жана жер тилкесин берүүнү талап кылышкан. Расмий маалыматтар боюнча, Арыстан Чымкентке 26 миң адам убактылуу көчүрүлгөн. Көбү мектепте жана мечиттерде баш калкалап турат.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Европадагы Коопсуздук жана Кызматташтык Уюму (ЕККУ) уюштурган «Санариптик трансформация шартында маалымат каражаттарындагы эркиндик жана плюрализм» аттуу иш-чарага Борбор Азиянын бардык өлкөлөрүнөн жана Монголиядан 100дөн ашык журналист, медиа-эксперт катышууда.

Анын жүрүшүндө санариптик өзгөрүүлөр учурунда маалымат каражаттарынын ролу, ЕККУ кирген аймактагы ачык жана коопсуз Интернет айдыңын түзүү жана сөз эркиндигинин алдындагы чакырыктар жөнүндө талкуу жүрдү.

ЕККУнун маалымат каражаттарынын эркиндиги боюнча өкүлү Арлем Дезир Борбор Азиянын ар бир өлкөсүндө сөз эркиндигинин абалы ар башка экенин эске салганы менен жалпысынан бул багытта журналисттердин ишине чектөөлөр бар экенин айтты:

​«Акыркы айларда мен бир нече жолу Борбор Азиядагы сөз эркиндиги боюнча маселе көтөрдүм. Алардын арасында айрым сайттарды чектөө, кыска мөөнөткө болсо да журналисттерди кармоо, ал гана эмес журналисттерге кол салган бир нече окуя болду. Борбор Азия өлкөлөрү ЕККУнун мүчөсү болуп саналат жана алар журналисттердин эркиндигин сактоого милдеттүү».

Дезир өз сөзүнө Түркмөнстандагы жапырт чектөөнү, Тажикстанда сайттардын чектелишин, Казакстандагы акыркы митингдер учурундагы журналисттердин кармалышын мисал келтирди.

ЕККУнун өкүлү Кыргызстандагы сөз эркиндигинин абалын салыштырмалуу жакшы деп баалаганы менен кийинки жылдары журналисттерге карата соттук доолор тынчсыздануу жаратканын билдирди. Ошондой эле Арлем Дезир учурда журналисттерге карата физикалык басым менен катар оозеки чабуул күчөгөнүн кошумчалады.

Эл аралык уюм өкүлүнүн мындай баасын конференциянын катышуучулары да ырастап, Борбор Азиядагы бийлик маалымат каражаттарын чектөөнүн ар кыл жолдорун ойлоп таап жатканын белгилешти.

Маселен, Тажикстанда чектөөгө алынган «Азия плюс» порталынын директору Зебо Тажибаева өз өлкөсүндө Интернетти чектөө күчөп баратканын билдирди:

​«Тилекке каршы, Тажикстанда Интернет чектелгени аз келгенсип, дүйнөлүк желеге кирүүгө мүмкүнчүлүк берген VPNдер да жабылып жатат. Тажрыйбалуу колдонуучулар ар кыл программаларды көчүрүп алып, маалымат алууга мажбур. Дал ушундай кырдаалда бизге маалымат ички жана сырттагы окурмандар үчүн кыйынчылык менен жеткирүүгө туура келет».

«Азаттыктын» казак кызматынын журналисти Сания Тойкен болсо:

«Бийлик журналисттерге социалдык тармактарды кысымга алып же коркутуу менен эле басым жасабай калды. Мени бийликтин журналисттерди чектөөнүн ар кыл ыкмаларын ойлоп тапканы таң калтырат. Мисалы, учурда Казакстанда окуяны чагылдырып жаткан журналисттин камерасын кол чатыр менен жаап, ишине тоскоол кылуу модага айланды», - деп Казакстандагы абалды сүрөттөдү.

Жыйынга катышкан Кыргызстандын расмий бийлик өкүлдөрү өлкөдөгү сөз эркиндигинин абалын жетишкендиктердин бири катары баалап, бирок интернет технологиялардын өнүгүшү менен бир катар маселелер түйшөлтө баштаганын билдиришүүдө.

Маселен, маданият жана маалымат министри Азамат Жаманкулов азыркы кезде маалымат каражаттарынын фейк маалыматтарды таратышы көйгөйгө айланганын билдирди:

​«Технологиянын эволюциясы маалыматты жеткирүүнүн жана кабыл алуунун жаңы ыкмаларын жаратты. Мындай жагдай «фейк ньюс», «чындыктан кийин» деген түшүнүктөрдү пайда кылды. Бул заманбап медиа жана маалыматты кабыл алуунун жыйынтыгы деп айтсак болот».

Бул багытта министр журналисттерди каралаган ар кыл троллдордун топтору иштеп жатканын кошумчалады.

Министрдин мындай баасы акыркы күндөрү бажыдагы коррупция боюнча журналисттик иликтөөгө байланыштуу талкуулар күчөгөн учурга туш келди. Өлкөдөгү фактчект порталы бул иликтөөгө каршы жазылган Интернеттеги комментарийлердин 80 пайыздан ашыгы фейк же жалган колдонуучулар экенин жазып чыккан эле.

ЕККУ ушундай конференцияны жыл сайын Борбор Азиянын түрдүү мамлекеттеринде уюштуруп келет. Былтыр ал Казакстандын баш калаасы Нурсултанда өткөн.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.