Экономика

Премьер-министр парламенттеги башкаруучу коалицияда отчет берип жатып, быйыл алты чоң инвестициялык долбоор ишке кирип, 7,5 миң жаңы жумуш орду түзүлүп, ички дүң өнүмдү 600 млрд. сомго жеткирүү пландалып жатканын жарыялаган болчу.

Парламенттеги айрым депутаттар менен кээ бир эркин экономисттер өкмөт башчысынын буга чейинки убадалары кагазда калып келгенин сынга алышты.

Көрсөткүчтөрдү көтөрүү планы

Премьер-министр Мухаммедкалый Абылгазиев Жогорку Кеңештеги башкаруучу көпчүлүктүн жыйынында 2018-жыл үчүн отчет берип, 2019-жылдагы өлкөнүн өнүгүү багыттарын атады. Ал аймактарды өнүктүрүү, санариптештирүү, инвестиция тартуу, салык жана бажы саясатын фискалдаштыруунун негизинде экономикада чоң көрсөткүчтөргө жетишүү пландалып жатканын айтты.

Өкмөт башчы 2018-жылы ички дүң өнүм 3,5 пайызды түзсө, быйыл бул көрсөткүч 600 млрд. сомдон ашып, 4 пайыздан кем болбой турганына сөз берди:

«Макроэкономикалык көрсөткүч боюнча 4 пайыздан кем эмес ички дүң өнүмдүн өсүшүнө жетебиз. Биринчи кварталдагы жыйынтык боюнча ички дүң өнүмдүн көрсөткүчү 4,1 пайыз болду. Кудай буюрса, ушундай ыргак менен бара турган болсок, биздин быйылкы жылдык ички дүң өнүмдүн деңгээли 600 миллиард сомдон ашуун көрсөткүчкө жетет. Экспорттун деңгээлин 2 млрд. сомдон ашырабыз деп жатабыз. Тышкы соода жүгүртүүнү 7,2 млрд. сомдон ашырабыз. Орто мөөнөттөгү план боюнча кийинки жылы 2019-жылдын жыйынтыгы боюнча таңкыстыгы жок бюджет кабыл алабыз деген оюм бар».

Өкмөт башчысы 2019-жылы жаңы асыл тукум жана үрөнчүлүк чарбалары уюштурулуп, Нарын, Талас, Ош жана Баткен шаарларында төрт ири соода-логистикалык борбор түзүлө турганын айтты. Мындан сырткары айыл чарба азыктарын кайра иштетүүчү 14 жаңы ишкана ачылары кеп болду.

Ошондой эле 2019-жылы өнөр жай тармагында алты ири инвестициялык долбоор ишке кире турганын айткан премьер-министр жалпысынан 7,5 миң жаңы жумуш орду түзүлөрүнө убада берди.

Кагазда калган убадалар

Жогорку Кеңештеги «Бир Бол» фракциясынын лидери Алтынбек Сулайманов өкмөт башчысынын убадалары кагазда калып жатканын эске салып, көмүскө экономиканы ачыкка чыгармайынча өсүш байкалбай турганын белгиледи:

«Ооба, «жасашыбыз керек, беришибиз керек, кылышыбыз керек» дейсиздер. Бирок качан? Качан ошонун баарын аткарабыз? Силердин аракетиңер байкалбай жатпайбы. Карапайым элге сиз айткан жылыш сезилбей жатпайбы. «Ички дүң өнүм 3,5 пайызды түздү» деген - бул ийгилик эмес. Азыр көмүскө экономиканын деңгээли 60-70 пайыз деп жатабыз. Эгерде көмүскө экономиканы ачыкка чыгарсак ички дүң өнүмдүн деңгээлин бир канча эсе көтөрө алат болчубуз. Ошондуктан экономикадагы коррупциялык схемаларды ачыкка алып чыгып, ошолор менен аёосуз күрөш жүргүзсөңүз эле кирешени бир топ жогору көтөрмөксүз».

Дагы караңыз

Өкмөт башчысынын өктөм дымагы

Ошол эле кезде экономист Мейманбек Абдылдаев өкмөттүн экономикалык өсүш боюнча убадасын эч кандай өбөлгөлөр менен бекемделбеген «өлүү план» катары сыпаттады. Анын айтымында премьер-министрдин айтканы чыныгы реалдуулуктан алыс.

«Ички дүң өнүмдү төрт пайыздан жогору көтөрүш үчүн азыр кандайдыр бир салым кошулган жок да. Бул ошол өсүшкө негиз түзө турган инвестиция тартуу аракетин көргөзөт. Инвестиция көбөймөк турсун азайып жатса, анан ага каяктагы экономикалык өбөлгөлөр түзүлмөк эле? Ошондуктан мен бул айтылган нерсени реалдуулуктан алыс план деп ойлойм. План койгон жакшы. Бирок ал план реалдуу түрдө аткарыла турган план болушу керек. Эмненин негизинде ошондой өсүш болору так көрсөтүлүшү зарыл. Ички дүң өнүм жаңы инвестиция агымы болгондо көбөйөт. Мен болсо азырынча андай күчтүү инвестициялык салым болуп жатканын байкай элекмин», - деди экономист.

Салык жана бажы тармагынын 2018-жылдагы көрсөткүчтөрүнө ичи чыкпаган айрым депутаттар салык жана бажы жыйымдарын чогултууда орчундуу кыйынчылык бар экенин айтып өтүштү.

Парламент депутаты Абдывахап Нурбаев коюлган план аткарылбай калганы үчүн тиешелүү жетекчилер эмнеликтен жоопкерчиликке тартылбай калганын сурады:

«2018-жылы мамлекеттик бюджеттин киреше бөлүгү толгон жок. Алты млрд. сомдон ашуун акча түшпөй калды. Эмне себептен ошол акча түшпөй, план аткарылбай калды? Анткени мамлекеттик бюджет - бул мыйзам. Демек, мыйзам аткарылбай калды. Буга эми ким жооп берет? Өкмөт курамы менен мындан ары дагы иштей бересизби же арасынан иштей албаган министрлерди кызматтан кетиресизби? Алар ушинтип эле жүрө бербеши керек да! Алардын кандай иштегенин өзүңүз көрдүңүз да».​

Мухаммедкалый Абылгазиев пландын аткарылбай калганына объективдүү себептер болгонун айтып, салык базасынын абалы начар экенин моюнга алды. Ошондой эле премьер-министр айрым өкмөт мүчөлөрүнүн ишине канааттанбай турганын айтып, бирок алардан арылуунун жолун ачык айта алган жок:

«Бул жерде бюджеттин толбой калышынын объективдүү себептери да болду. Анткени салык төгө турган тараптардын ишинин абалы, тапкан пайдасы ошого алып келди. Биз бюджетке өзгөртүү киргизип жатканда планга 5-6 млрд. сом кошконбуз. Бирок ошончо кошумча акча чогулта турган салык базасы жок болуп чыкты. Эми мындан ары ким кандай иштесе, ошого жараша чечим болот. Түбөлүктүү эч ким жок. Кимдер экенин айтпай эле коёюн, бирок ичинде бар...»

Мухаммедкалый Абылгазиев өткөн жуманын аягында парламентке келип, башкаруучу коалицияга отчет берген болчу. Башкаруучу көпчүлүк өкмөттүн ишиндеги бир катар кемчиликтерин сынга алып, бирок анын отчетун жактырган.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.

Кыргызстандык зергерлер калган алтынды да Кыргызстандын ичинде алып калып, иштетүүгө чакырууда. Бирок өкмөт бир нече жылдан бери ордунан жылбай келаткан бул маселени чечүү мүмкүн болбой жатканын билдирүүдө.

Тонналаган алтындын эсеби

Улуттук статистика комитети Кыргызстандын 2018-жылдагы тышкы соода жүгүртүүсү, импорту-экспорту, анын ичинде алтындын сатылышы боюнча көрсөткүчтөрдү толук тактап бүттү.

Комитеттин Тышкы жана өз ара соода статистика бөлүмүнүн башчысы Гүлсара Сулайманова жалпы экспорттогу алтындын үлүшү былтыр кандай болгонун “Азаттыкка” айтып берди.

“2018-жылы Кыргызстандын жалпы экспортунун 37,6% алтын түздү. Алтын буга чейин Швейцарияга жана Бириккен Араб Эмираттарына көбүрөөк сатылчу. Бирок былтыр негизинен Улуу Британияга сатылды. Андан сырткары азыраак бөлүгү Түркияга, Италияга жана Кытайга экспорттолду”,-деди ал.

Статистика комитетинин маалыматына ылайык, былтыр Кыргызстан чет жакка жалпы 16 тонна 477 килограмм 782,1 грамм тазаланган алтын саткан.

Ал эми жалпы өндүрүлгөн алтын 2018-жылы канча болду? Бул суроого жооп алуу үчүн тармактагы өндүрүштү караган “Кыргызалтын” ишканасына бир нече күн кайрылып, аракетибизден майнап чыккан жок.

Финансы министрлигинин Баалуу металлдар департаменти 2018-жылы 22 тонна 354 килограмм алтын өндүрүлгөнүн билдирсе, Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитети былтыр 20 тонна 403 килограмм өндүрүлгөнүн кабарлоодо. Кайсынысы так экенин мекемелер өздөрү такташып алаар, ал эми биз соңку статистикага ишенүү менен сөзүбүздү улап туралы.

Жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин эсебинде, бул жаатта иш алып барган тогуз компания 2018-жылы 5 тонна 183 кг алтын курамы бар концентратты (71 тонна 143 кг) жана 595 кг алтын курамы бар руданы (79 тонна 407 кг) чыгарып кеткен.

Алтындын көбү тазалангандан кийин чет жакта калган, бирок бир компания өндүргөн алтынын кайра Кыргызстанга алып кирген. Мына ушуну, башка компаниялар өлкө ичинде өндүргөн алтынды жана «Кумтөр Голд Компани» өндүргөн (16 тонна 626 кг) алтынды кошкондо жалпы 20 тонна 403 килограммды түзүп жаткан экен. Эгер мындан сыртка сатылган алтынды кемитип салсак, 3 тонна 926 килограмм алтын калат экен.

Ушул алтындын баары Кыргызстандын ичинде сатылдыбы? Сатылса аны кимдер алды? Өнөр жай, энергетика жана жер казынасын пайдалануу боюнча мамлекеттик комитеттин төрагасынын орун басары Карыбек Ибраев буга мындайча жооп берет.

​“Биздин мыйзам боюнча Кыргызстанда өндүрүлгөн алтынды биринчи сатып алуу укугу Улуттук банкта бар. Алар канча алтын сатып алганын так айта албайм. Эгер алар сатып албаса, экспорттолот же өлкөнүн ички рыногунда сатылат. Менимче, сатып алгандан калганы ички рынокто калды”,-деди ал.

Ал эми Улуттук банк 2018-жылы мекеме кармаган алтындын запасы 12,2 тоннага жеткенин, анын 4,4 тоннасы былтыр сатып алынганын расмий билдирүүдө. Бирок алар алтындын канчасы өлкө ичинен алынганын бөлүп көрсөтүшкөн жок.

Каржы көзөмөлдөө мекемеси сырттан да алтын сатып алууга укугу бар экенин эске алганда, алар өткөн жылы чет жактан да алганы көрүнүп турат. Антпесе өлкөдө калган алтындан Улуттук банк сатып алган алтын көп болуп жатпайбы.

Өзүбүздө туруп, сырттан сатып алабыз

Ошентип, бизге жеткен маалыматтарга ылайык, Кыргызстандагы зер буюмдарын чыгарган компанияларга тоннага жетпеген гана алтын сатылганын биле алдык. Албетте, бул былтыркы жылга эле таандык көрүнүш эмес. Өлкө алтын өндүрө баштаган жылдардан бери эле кыргызстандык зергерлер, тескерисинче Түркиядан жана башка өлкөлөрдөн алтын ташып келип, буюм жасап сатууга аргасыз болушууда. Кыргызстанга кирген алтындын статистикасы так болбогондуктан, канча сумма алтын сатылып келгенин так айта албайбыз. Бирок чыгып кеткен алтындын акыркы жылдардагы көрсөткүчү бар.

Улуттук статистика комитетинин эсебин алсак, 2015-жылы 17 тонна 603 кг 601 грамм, 2016-жылы 17 тонна 401 кг 709 грамм, 2017-жылы 17 тонна 425 кг 239 грамм таза алтын чет жакка сатылган.

“Келдике” зергер компаниясынын негиздөөчүсү, ишкер Чыңгыз Макешов ойлору менен бөлүштү.

​“Биз мурдатан эле Кыргызстанда алтын боюнча өз алдынча биржа ачып, баалуу металлды ошол жерде ачык-айкын сатууну сунуш кылганбыз. Керек болсо доллар эмес, биздин улуттук валютага байлап, сом менен саталы деген да демилге көтөргөнбүз. Ошондой болгондо аны биз дагы кенен сатып алганга шарт түзүлмөк. Азыр жергиликтүү зергерлер баш-аягы өзүбүз өндүргөн алтындын 2% гана иштетебиз. Эгер алтындын баарын чет өлкөгө экспорттобой, өлкө ичинде кайра иштеп чыксак, бир килограмм алтынды иштетүү он кишини жумуш менен камсыз кылмак. Натыйжада зергерчиликте кеминде 20 миң киши иш таап алмак. Бул жаатта кайра иштетүүнү жолго коюп алсак, зер буюмдарын сатуудан мамлекет да толтура киреше тапмак. Эгер салыштыруу катары айтсак, маселен Орусиянын экономикасынын негизги бутагын “Газпром” түзсө, алтынды өзүбүз иштетсек Кыргызстандын экономикасынын негизин “Кыргызалтын” ишканасы түзүп калмак. Тилекке каршы бул ишке ашпай келатат”,-дейт ал.

Макешов түшүндүргөндөй, Кыргызстанда зергерчиликте 600дөй компания болсо, анын 550сү алып-сатуу менен гана алектенет. Башкача айтканда 50дөй гана ишкана зер буюмдарын иштеп чыгат. Алардын аздыгына, биринчиден, өлкөдө алтынды өндүргөндөр эмес, аны иштеп чыккандар кошумча нарк салыгын төлөгөнү себеп. Экинчиден, жогоруда белгиленгендей, алтын менен камсыз кылууда көйгөй көп.

Өзүбүзгө жетпей жатса анда алтындын баарын эмне үчүн чет жакка сатып жиберебиз? Көрсө, негизги алтын өндүрүүчү “Кумтөр Голд компаниге” ээлик кылган канадалык “Центерра Голд” компаниясынын талабы бар экен.

Экономика министрлигинин Салык саясаты башкармалыгынын башчысы Кубан Айдаралиев төмөнкүлөргө токтолду.

​“Башында биз тараптан ошондой сунуштар болгон. Бирок Кумтөр боюнча келишимдер каралып жаткан учурда алар “биз алтынды бөлбөй чогуу бир сатабыз, алсаңар баарын алгыла, болбосо Лондон биржасы аркылуу гана сатылат” деп талап коюшкан. Натыйжада ошол менен бекип калган. Эгер бөлбөй туруп алтынды толук сатып алсак, биз Лондон биржасынын баасынан арзан алган болот элек, бирок бизде Кумтөрдүн алтынын толук сатып алууга мүмкүнчүлүгүбүз жок. Себеби ал жактан өндүрүлгөн алтын, маселен, болжол менен 20 тоннасы 1 млрд 200 млн-1 млрд 300 млн доллар болуп кетет. Анын баарын биздин зергерлер иштете да албайт. Бирок бөлүп сатканга тиги келишим жооп бербейт. Тилекке каршы, Кумтөрдөн башкалары деле алып чыгып кетет, биз жок дегенде ошолорду өлкө ичинде алып калуунун аракетин көрүп жатабыз",-дейт ал.

Айдаралиев “аракет” деп, Кыргызстанда алтын казган компаниялардын концентратты сыртка алып чыгып, аффинажды ошол жакта жасай турган болсо, алтынга салыкты көбөйтүү жолун атап жатат. Ал билдиргендей, бул боюнча мыйзам долбоору иштелип чыккан, маселе өкмөттүн кароосунда турат. Бирок баарыбыз күбө болгондой, ал канча жылдан бери киргизилбей келатат.

​Ошол эле кезде ишкерлер “Кумтөр Голд компани” ишканасын деле өкмөт кааласа мажбурласа болмок деп эсептешет. Чыңгыз Макешовду кайрадан кепке тарталы.

“Келишим бул ыйык Куран эмес да. Сүйлөшүп, шарттарын карап, келишимдерди да өзгөртүп, алтындын жетиштүү бөлүгүн Кыргызстанда калтырышса болот. Анда болбой жатканы менин оюмча ушул жааттагы, экономикалык саясатты жүргүзүп жаткан адамдардын сабатсыздыгы да. Анткени дүйнөлүк экономика фондулук биржа аркылуу иштейт да, бизде болсо Кыргыз фондулук биржасы ишти жакшы алып бара албай жатат. Бул тармакта бул ишти билген, түшүнгөн адистер керек”,-деп үн кошту ишкер Макешов.

2018-жылы сатылган 16 тонна 477 килограмм 782,1 грамм алтындын дээрлик 99%, тагыраагы 16 тонна 456 килограмм 854,0 граммы Улуу Британияга сатылган. Баалуу металлды бир өлкөгө сатуу себебин бийлик жөн гана Лондондо атайын биржа жайгашканы менен түшүндүрүшүүдө. Бирок алтындын унцийи же тоннасы канча суммага түшкөнү жазылган эмес. Улуттук статистика комитети гана товардын жалпы наркын 664 миллион 193,9 миң доллар деп көрсөтүүдө.

Лондондун биржасындагы алтындын баасы, валюталар курсу сыяктуу эле өзгөрүлүп турат. Бул жааттагы эксперттер 999 үлгүсүндөгү 1 кг алтындын наркы болжол менен 40 миң доллардын тегерегинде өйдө-төмөн болуп тураарын билдиришти.

«Азаттыктын» материалдарына пикир калтырууда төмөнкү эрежелерди так сактоону өтүнөбүз: адамдын беделине шек келтирген, келекелеген, кордогон, коркутуп-үркүткөн, басмырлаган жана жек көрүүнү козуткан пикирлерди жазууга болбойт. Эрежени сактабай жазылган пикирлер жарыяланбайт.