Экономика

Кыргызстанды ашып барса үч жылда Швейцарияга айлантып ийүү тилегин 15 жыл кайталап келген А. Акаевдин тушунда алынган 2 миллиардга жакын доллар карыз акчаны кайтаруу кыйладан бери өкмөттүн башоорусуна айланып келатат.

Өнүккөн жети өлкөнүн каржы министрлеринин өткөн апта соңунда Лондондо өткөн жыйынында колдоого алынган кедей өлкөлөрдүн карызын толугу менен кечип ийүү планына 37 мамлекет киргизилген.

Бирок да бул жөрөлгө Дүйнөлүк банк менен Эларалык валюта корунун бүтүмү боюнча ишке ашырылмакчы. Эларалык финансы уюмдары кедей өлкөнүн карызын кечип ийиштен мурун ал жердеги экономикалык реформалардын жүрүшү, башкаруунун натыйжалуулугу, коррупцияга каршы кандай күрөш жүргүзүлүп жатканына талдоо жүргүзөт.


Улуу Британиянын каржы министри Гордон Браундун өнүгүп келаткан өлкөлөргө жардам көрсөтүүчү Эларалык каржылоо фондун түзүү идеясы АКШ тарабынан колдоо тапкан жок. Эгер ал ишке аша турган болсо кедей өлкөлөрдүн бутуна туруп кетишине 100 миллиардга жакын доллар акча жардам катары бөлүнмөк.

Ушул жылдын 11-мартында Париж клубуна кирген өлкөлөр Кыргызстандын тышкы карыздарынын биртобун кечип, кыйласын кайтарып берүүнү кийинкиге жылдырууга макул болушкан. Андан аз илгери - 23-февралда Эларалык валюта фонду Кыргызстандагы жакырчылыкты азайтуу, экономикалык өнүгүүгө көмөктөшүү багытындагы программаны жактырган.

Бирок алдагыдай программалар кыргыз өкмөтүнүн колу-жолун байлап, өз алдынча аракет жасашына мүмкүндүк бербей жатканын вице-премьер-министрдин милдетин аткаруучу Данияр Үсөнов мындайча чечмелейт:

- Тышкы карыздар. Программалар ушундай түзүлүп калыптыр, МВФсиз эч нерсени көтөрө албайбыз, эч нерсени азайта албайбыз, өзгөртө да албайбыз. Өкмөт барбы-жокпу, эларалык макулдашууларды түз аткарсак да эч нерсе кыла албайбыз. Ушундай ахывалга келип калганбыз.

Данияр Үсөновдун ырасташынча, Кыргызстандын тышкы мамлекеттик карызын эч ким кечкен жери жок. Өкмөт 1-июлга чейин макроэкономикалык көрсөткүчтөр, салыктардын чогултулушу боюнча программада белгиленген шарттарды аткарышы абзел. Ага кошумча, 30-сентябрга чейин кредит берген өлкөлөр менен кош тараптуу макулдашууларды түзүүгө жетишүүсү керек. Андай өлкөлөрдүн саны 21.

Улуттук статистика комитетинин төрага орунбасары Иманкадыр Рысалиев негизги маселе карыздын кечилишинде эмес, эгер өлкөдө саясий туруктуулук менен экономикалык өнүгүү камсыз кылынбаса, эртең эле ал кайрадан карызга белчесинен батып калары бышык деген ойдо.

- Канча карызды жоебузбу-жойбойбузбу, бизде саясий туруктуулук болбосо, экономикабыз өнүкпөсө, кайта эле карызга малынып отурабыз.

Парламент депутаты Марат Султановдун ырасташынча, ушу тапта Кыргызстандын тыш карызы улуттук дүң продуктусуна карата 60 пайызды түзөт. Анткен менен мамлекет салык жыйноо, жыйымдарды чогултуу жагынан дагыле аксап келатат.

- 60 пайыздын тегерегиндеги деңгээл бай өлкөлөрдө деле бар. Бул анча деле коркунучтуу деңгээл эмес. Бизде бир чатак жер бар. Бизде ички дүң продуктка салыштырмалуу киреше жагын чогултуу жагы абдан төмөн болуп жатат. Мисалы, чет өлкөлөр кирешени 25 – 40 пайызга чейин чогултушат. Биз болсо ашып кетсе 15 пайыз чогултуп атабыз. Калганын четтен келген кредиттер менен жаап келатабыз. Ошону менен ал 20 пайыздын тегерегинде болуп жатат. Башкача айтканда, дүйнөлүк стандарттан эки эсе аз болуп жатат.

Эмдиги айдын башында Шотландияда жыйналчу байманалуу өлкөлөрдүн каржы министрлеринин жыйынында Британия өкмөтү сунуштап жаткан план жактырылып кала турган болсо Кыргызстан кадыресе экономикалык жеңилдикке ээ болмок. Ал үчүн эларалык финансы уюмдарынын айткан-дегенин так аткарышы абзел.

Кытайдын Шаанси провинциясындагы Юнин шаары өлкөнүн экономикасынын дүркүрөп өсүп жатканынын жакшы мисалдарынын бири. Ири табыгый байлыктарга ээ бул аймак Кытайдын Кувейти болуу максатын көздөйт. Айрыкча анын 8 чарчы километр жерди ээлеген көмүр казып, иштетүүгө адистешкен Жинжи деген индустриалдык борборуна көп көңүл бурулууда.

Ошентип, көмүр дагы жылдар бою Кытайдын энергияга болгон керектөөсүн канагаттандыруунун маанилүү булагы болуп кала бермекчи. Ошону менен бирге эле Кытай мунай жана табыгый газга болгон муктаждыгын канагаттандыруу үчүн Каспий деңизиндеги, Россия, Чыгыш Африка, Ирак, Ирак жана Ливиядагы булактарды пайдаланууга аракеттенип жатат. Кытай өзүндөгү мунай кендерин изилдөөгө да көп көңүл бурууда.

Бул жөнүндө өкмөттүн ээлигиндеги Петрол-Чайна деген табыгый газ иштетүүчү заводдун директору Жиң Женьвень мындай дейт:

-Энергияга болгон суроо-талап барган сайын өсүүдө, бул табыгый газдын булактарын иликтеп жаткан бизди да катуу кысмакка алып жатат. Биз иштеп жаткан кендерди натыйжалуу пайдаланууга көңүл буруу менен бирге газдын жаңы запастарын да изилдеп жатабыз.

Бирок Улуттук Өнүгүү жана Реформа комиссиясынын кызматкери Цяо Жиароң энергиянын улуттук жана чет элдик энергия булактарын көбөйтүү маселенин өзөгүн түзбөсүн, негизги маселе азыр энергияны коромжуга учуратпастан, сарамжалдуу пайдалануу экенин баса белгиледи:

- Эгерде биз азыркы багытта кете берсек, 2020-жылы улуттук дүң өнүдүрүштү төрт эсеге көбөйтүү максатын ишке ашыруу өтө кыйын болуп калат. Энергияга болгон суроо-талапты канагаттандыруу үчүн биз көмүрдүн, табыгый газ менен мунайдын жана өзүнөн өзү көбөйүп, калыбына келип турган атомдук энергия сыяктуу кубаттык корун түзүүбүз керек. Биз энергияны пайдалануунун натыйжалуулугун арттырып, жоготууларды кыскартуубуз абзел.

Цяо бул билдирүүсүн өткөн дүйшөмбү күнү Бээжинде 12-жылдык программанын башталуусуна байланыштуу өткөрүлгөн жыйында жасады. Анын айтымында, өлкө боюнча энергияны үнөмдөп, сарамжалдуу пайдалануу үчүн чара көрүү абзел. Кытайда энергияны пайдалануунун натыйжалуулугу өнүккөн өлкөлөрдүкүнөн 10 пайызга төмөн. Эксперттердин маалыматы боюнча, Кытай энергиянын АКШдан кийинки эле эң чоң керектөөчүсү.