Экономика

Жогорку Кеңештин Мыйзам чыгаруу жыйынынын отун-энергетика маселелери боюнча комитетинин төрагасы Тайырбек Сарпашевдин билдирүүсү боюнча, Кыргызстан өзүнүн суу-энергетикалык байлыгын пайдалануу саясатын кескин өзгөртүүгө милдеттүү. Анткени Кыргызстан суу башында турган менен аны өзүнүн экономикасына зыян келтиргендей пайдаланып жатат. Буга ушул жылдын 4-январында Казакстандын Чымкент шаарында, андан кийин 11-февралда Бишкекте түзүлгөн эки макулдашуу күбө. Кыргызстан, Казакстан, Өзбекстан, Тажикстандын вице-премьер министрлери жана сууну пайдалануу тармак жетекчилери кол койгон бул макулдашууларга ылайык Кыргызстан Токтогул суу сактагычынан секундасына 500 миң кубометр гана сууну жиберип, анын айынан электр энергиясын өндүрүү көлөмүн 30% кыскартты. Зарыл көлөмдөгү электр энергиясы өндүрүлбөгөндөн кийин Кыргызстан улам бир жерде жарыкты өчүрүп, өндүрүш тармагы гана эмес калк дагы жабыр тартууда. Ушундан улам маселени Мыйзам чыгаруу жыйыны карап, анда өкмөттүн алдына коңшуларга сууну товар катары сатуу милдетин койгону жатат.

Андан тышкары жогоруда аталган эки макулдашууну аткаруудан Кыргызстан тарткан экономикалык зыян үчүн компенсация төлөп берсин деп өкмөт коңшулардан талап кылышы керек. Себеби, Кыргызстан суунун көлөмүн кыскартыш үчүн Казакстан берген таш көмүр менен мазуттун акысын жазында Кыргызстан электр энергиясы менен төлөп берүүгө милдеткер. Ал тууралуу Тайырбек Сарпашев:

- Бизге Казакстан 85 миң тонна көмүр берди. Анын акысын биз жазында электр энергия түрүндө төлөп беребиз. Муну менен алар суу сактагычынан ашып кеткен суу проблемасын биздин эсебибизден чечип алышты. Ошондуктан биз өкмөттүн алдына бул маселе боюнча март, апрелдеги сүйлөшүүлөрдө коңшуларга «келген зыянды акча түрүндө төлөп бергиле же сууну сатуу механизмин ишке киргизүү маалы келди» деген сунушту киргизсин деген милдетти коюп жатабыз жана анда парламенттин чечимине таянгыла деп жатабыз,-деп билдирди.

Депутат Тайырбек Сарпашевдин айтымында, бирок кыргыз өкмөтү электр энергиясын өндүрүү көлөмүн 30% кыскартуудан улам өлкөгө экономикалык канча зыян келгендигин эсепке албай жатат:

- Эң башкысы - өкмөт электр энергияны өндүрүүнү кыскартуу боюнча чек койгондугун мойнуна албай жатат. Бирок чек койгондугу тууралуу биздин колубузда документтер бар. Өкмөт энергияны бөлүштүрүүчү компанияларга 20-30% чейин кыскарткыла деген тапшырма берген. Зыян тарткан жокпуз, чек койгон жокпуз деген өкмөттөн канча зыян келгендиги тууралуу эсепти кантип алууга болот? Мыйзамды бузуп туруп, аны бузган жокпуз деп мойнуна албай жатат.

Депутаттын пикири боюнча, өкмөт макулдашуунун негизинде Кыргызстан тартып жаткан экономикалык зыянды эсептегиси келбей жатат:

- Эсептөөдөн баш тартуусунун башкы себеби - өчүрүү. Бул - мыйзамга каршы. Анда өкмөт мыйзамды бузган өкмөт болуп, парламенттин өкмөттү таратууну суранышына өбөлгө бериши мүмкүн.

Ал эми өкмөт аппаратынын отун-энергетика боюнча бөлүмүнүн башчысы Азимбек Жолошев макулдашуу жана Кыргызстан тартып жаткан зыян тууралуу эч кандай маалымат бере албасын жана бардык суроолорго жооп Мыйзам чыгаруу жыйынында берилээрин билдирди.

Ал эми аталган эки макулдашууну аткаруу үчүн Кыргызстан экономикалык олуттуу чегинүүлөргө барып жаткандыгын Кыргызстандын Евразия экономикалык кызматташтык уюмундагы вице-премьер министр даражасындагы өкүлү Базарбай Мамбетов төрт мамлекеттин вице-премьер министрлеринин Бишкектеги жолугушуусу учурунда баса белгилеген. Депутаттар ушундан улам суу-энергетика боюнча жазгы сүйлөшүү маалында сууну сатуу жана келген зыян үчүн акы алуу маселесин козгоого палатанын талабы негиз берет деген катуу ишенимде.

Жаздын биринчи күнү Евробиримдик Америка Кошмо штаттарына соода санкциясын жарыялады. Ага ылайык, америкалык товар экспорттоочулар келерки жылдын аягына дейре Евробиримдикке аз дегенде 1 миллиард доллар кошумча салык төлөшү шарт. ЕБ буга чейин Америкага каршы мындай катаал чара колдонбогон.ЕБнын соода комиссары Паскаль Ламинин басма сөз өкүлү Аранча Гонсалез (Arancha Gonzalez) айым катаал чараны аткаруу ырааты тууралуу мындай дейт:

- Биз Кошмо Штаттардан Евробримдикке импорттолгон америкалык товарлардан март айынан баштап 5 проценттик алым-салык төлөнсүн деп макулдаштык. Анын өлчөмү ай сайын 1 процентке көбөйтүлүп турат. Салык киргизүүнүн максаты же биздин көздөгөнүбүз - мыйзамды өзгөртүү. Дүйнөлүк соода уюму бизге эң көбү 4 миллиард доллар өндүрүп алууга уруксат берди. Эгерде бул жобо 2004-жылыдын аягына чейин калса, биз бардыгы 300 миллион АКШ долларын кошумча топтойбуз. Эгерде 2005-жылы да уланта берсек, анда 600 миллион АКШ доллары казынага кошумча түшөт.

Дүйнөлүк соода уюму - ДСУ оболу АКШ–ЕБ ортосундагы соода чырына 2000-жылы кийлигишип, америкалык товар экспорттоочуларга салык жеңилдиги берилүүсүн мыйзамсыз деп тапканда, ал кездеги АКШ президенти Бил Клинтон мыйзамга ылдам өзгөртүү киргизген. Бирок, ага ЕБ канааттанбай, кайрадан Дүйнөлүк соода уюмуна арызданат. 2002-жылы соода уюму европалыктарга Вашингтонго каршы чара көрүүгө уруксат берет. Ошондо да, ЕБ чечкиндүү кадам жасай албай, Гонсалез айым айткандай, эки жылдан ашуун күттү:

- Белгилүү болгондой, биз эки жылдан ашык убакыт АКШ эмне кылат деп чыдадык. Алар бирок өз мыйзамын Дүйнөлүк соода уюмунун жоболору талап кылгандай өзгөртпөдү. Ошондуктан, бизде ушундай каршы чечим кабыл алгандан башка арга калбады.

АКШ өкмөтү ата мекендик ишканаларга берген салың жеңилдиги, аларга жылына 4 миллиард доллар пайда берет жана алардын товарын арзандатып, өтүмдүүлүгүн жогорулатат.

Биримдиктин соода комиссары Паскал Лами (Pascal Lamy) АКШдан импорттолуучу товарлардан кошумча салык алууну Вашингтон менен Евробиримдиктин арасындагы соода согушу деп санабайт:

- Биз соода согушун жүргүзүп жаткан жокпуз. Биздин бирден бир каалаганыбыз: Кошмо Штаттары Дүйнөлүк соода уюмунун эрежелерин аткарып, жергиликтүүи товар экспорттоочуларды субсидиялоону токтотуусу керек. Биз ДСУдан тийиштүү уруксатты алдык. Биз субсидиялоо системасын токтоону гана көздөйбүз.

Евробиримдиктин аргасыздан жасаган “айбатынын” күчүн президент Жорж Буш биринчи болуп туйду. Ал ошол эле күнү Конгресске кайрылып, сырт өлкөлөргө товар чыграган компанияларга салыктан жеңилдик берген мыйзамга түзөтүү киргизүүнү сунуш кылды. Вашингтон ошондой эле ЕБнин аткаруу комитети -Еврокомиссияны АКШ Конгресс жаңы мыйзам кабыл алганча, америкалык товарлардан кошумча салык албай турууну өтүндү.

Кошмо Штаттардагы президенттик шайлоо алдында сырткы рынокко сатылчу товарларга берилген салык жеңилдигин алып салуу опурталдуу. Анткени, субсидия токтотулса, товар кымбаттап, өндүрүшчүлөрдү миңдеген жумуш орундарын жабууга мажбур кылат. Шайлоочулар арасында Ак Үйдүн экономикалык саясатына каршы нааразычылыктар пайда болот.